Kaj Skagen har leita i bøker og debattar etter svar.

Då juryen for Ibsen-prisen lønte forfattarskapen til Peter Handke, lokka dei han uforvarande i eit bakhald. Rett nok hadde Handke vore i hardt vêr i 90-åra på grunn av reiseskildring­ane sine frå det tidlegare Jugoslavia og i rein storm etter å ha halde tale i gravferda til Slobodan Milosevic i 2006. Men trass i kritikken vart ikkje Handke persona non grata i europeisk ålmente. I dei sju åra 2007–13 fekk han ni prisar frå fem land. Han hadde vorte klassikar i levande live og hadde god grunn til å tru at Ibsen-prisen berre ville stadfesta dette.

Gatedemonstrasjonar

Men i Noreg vart Handke-kritikken friska opp att av Aslak Nore med ein artikkel i VG og forfattaren Øyvind Berg med eit lengre essay i Vinduet. Nore hevda at Handkes skriving og handling i Jugoslavia-saka var det same som å «spytte på graven til ofrene for Milosevics forbrytelser», og Berg meinte at «Handke hedrer massemordere».

Styreleiaren for norsk PEN, William Nygaard, kalla pristildelinga ein skandale. Professor i statsvitskap Bernt Hagtvet samanlikna Handke med Goebbels og truga med å lenkja seg fast til Nationaltheatret i protest mot pris­utdelinga. I Oslo vart prisvinnaren møtt av gatedemonstrasjonar med plakatar og rop som kalla han folkemordsfornektar og fascist. Offisielle personar heldt seg borte frå prisutdelinga. Alt i alt var kanskje dette det krassaste åtaket på Handke nokon gong, nokon plass. Var det fortent?

Papirlaus flyktning

Peter Handke vart fødd i 1942 i Austerrike på grensa til Jugoslavia som uekte son av ei slovensk jente og ein tysk Wehrmacht-offiser. Faren hadde då forlate mora, som i all hast hadde gift seg med ein annan tysk offiser for at guten ikkje skulle verta fødd utanfor ekteskap.

I 1944 flytte den vesle familien til Tyskland, men flykta frå sovjetsona i 1948 og fekk husvære og arbeid hjå bestefaren i det landlege Griffen ved grensa til Jugoslavia. Her voks Peter Handke opp som papirlaus flyktning og statslaus. Heimløysa i marginale strok kan tena som metafor for ein forfattarskap som mange reknar for verdslitteratur. Reisebøkene frå det krigsherja og samanbrotne Jugoslavia i 1990-åra ligg ikkje på sida av denne skjønnlitterære forfattarskapen, men lyt lesast i samanheng med han.

Maktspråk og forteljarspråk

Her ligg ei utfordring i at forfattarskapen, tenkjemåten og den litterære metoden til Handke er vanskeleg tilgjenge­leg. Men sterkt forenkla kan ein seia at Handke i Jugoslavia-saka har overført det litterære synet sitt til politikken. I reisebøkene hans frå Jugoslavia i 1990-åra står dei vestlege massemedia for eit maktspråk som slavebind oss. I denne saka må vi difor verja oss mot massemedia ved hjelp av det frigjerande litterære forteljarspråket.

Det niande landet

Grunnen til at denne programmatisk upolitiske forfattaren brått forlét det litterære elfenbeinstårnet og gav seg til å reisa rundt på det krigsherja Balkan for å tala verdspressa imot, heng saman med at han har eit særleg tilhøve til det gamle Jugoslavia.

Biografisk er han knytt til dette forsvunne landet gjennom den slovenske mora og fordi han sumaren 1964 skreiv sin første roman og fekk sin første kjærast på den kroatiske øya Krk ved adriaterhavskysten.

For den rotlause Handke er Jugoslavia det landet i verda han har sterkast band til. Då Jugoslavia rakna i saumane, råka det han personleg og knytte det litterære prosjektet hans saman med borgarkrigen, som rana han for det eigenlege «fedrelandet» hans.

Tapet vekte raseriet hans mot dei som har skulda etter det han trur. I den første Jugoslavia-teksten hans, Drøymarens avskil frå det niande landet frå 1991, skreiv han at krefter «utanfrå» hadde «forført» slovenarane og kroatane til å venda Jugoslavia ryggen. Desse andre kreftene, det var tyskarane og austerrikarane, som alltid hadde «misunnt» jugoslavane deira «storslegne motstandsrørsle» mot nazistane.

Serbarane stod no fram for Handke som dei siste forsvararane av Jugoslavia, dei som kjempa mot nasjonalistisk borgarkrig og for eit europeiske samliv på tvers av etnisitet.

I november og desember 1995, på same tid som det vert snakk om massakren i Srebrenica, reiser han gjennom det såkalla «rest-Jugoslavia» i lag med kjærasten. Heimkomen til Paris kallar han saman sine næraste vener og les opp frå reiseskildringa Vinterreisa. Venene er forferda, alle skjønar kva for eit raseri han vil vekkja med engasjementet sitt for Serbia, som i den vestlege samtida no vert oppfatta som eit antihumanistisk skrekkvelde, leidd av psykopatar.

Men Handke får den lange skildringa trykt i Süd­deutsche Zeitung. I dagboka skriv han etter å ha lese oppslaget: «Eg er rørd.» Han må ha trudd at han skulle nå gjennom med prosjektet sitt. Men reise­skildringa vart oppfatta som eit vanvitig verk av «ein blind sjåar».

Vinterreisa

I Vinterreisa dreg forteljaren inn i Serbia med notisbøkene sine og skriv ned det han ser, ofte enkle og kvardagslege ting, utan politiske argumentasjonsrekkjer og historiske sveip. I ei tilsynelatande upretensiøs, men djupare sett grandios tru på makta i den enkle forteljinga vil han sjå om ikkje ordet kan vinna over politikken og venda historiestraumen.

Dei første førti sidene av Vinterreisa gjev konkrete døme på korleis verda etter Handkes meining hadde spikra opp serbarane i det vestlege medvitet som kjelda til alt vondt. I røynda skulle det opphavlege brotsverket vera den slovenske, kroatiske og bosniske utbrytinga frå det jugoslaviske sambandet.

Dei små nasjonalstatane skapte om jugoslavar til etniske minoritetar som brått vart fråtekne fedrelandet sitt og som greip til våpen for å sleppa unna lagnaden som mindretal. «Kven var no angriparen?» er Handkes retoriske spørsmål.

Han vil skapa ei motforteljing til framstillinga av Serbia og serbarane som eit umenneskeleg folk utan vanleg liv. Idet denne serbiske kvardagsverda vert fortald, skal serbarane verta gjevne attende menneskelegdomen sin.

Fordi han skildra kvardagsdetaljar frå ein krigsskodeplass, vart han skulda for å mangla empati for krigsofra, ja for indirekte å fornekta massakrar som den i Srebrenica.

Men i ein lang epilog går forteljaren langs elva Drina, ikkje langt frå Srebrenica, og snublar i ein barnesandal som stikk opp frå sanden som ei påminning om redslene i krigen, og straks skriv han: «‘Du vil vel ikkje òg stilla spørsmål ved om Srebrenica-massakren skjedde?’ spurde S. meg då eg var komen heim. ‘Nei’, sa eg. ‘Men eg vil spørja etter forklaringa på korleis ein slik massakre kunne verta utførd føre augo til verdsålmenta, som ein seier, og dessutan over tre år etter at, som det vert hevda, alle partane i krigen, jamvel krigshundane, var vortne trøytte av drepinga, og dessutan vil eg vita korleis dette kunne ha skjedd, som det vert sagt, som ei organisert, systematisk, langt i forvegen planlagd avretting.’ Kvifor denne nedslaktinga av tusenvis? Kva sette det i rørsle? Kva var meininga? Og kvifor får vi berre tilbode over disk dei nakne, lystne, marknadsorienterte fakta og skinfakta? Kvifor ikkje ei utforsking av årsakene utover det utilstrekkelege snakket om ‘psykopatar’?»

Vidare fortel han at han godt veit at det kan verka merkeleg for lesaren å sjå forfattaren «koma dragande med Serbias små lidingar medan den store lidinga rår der rett over grensa, lidinga til Sarajevo, til Tuzla, til Srebrenica, til Bihac, lidingar så tunge at dei serbiske veane missar all vekt».

Og han spør seg sjølv om ikkje forteljinga hans om «den vesle mangelen» hjelper til med å «utvatna, utviska, skoddeleggja den store», altså om ikkje frammaninga hans av den serbiske livsverda legg skjul på den bosniske lidinga.

Men det er ikkje balanseringa av liding som har vore prosjektet hans: «Lat oss halda fast på dei vonde fakta, det er rett. Men skal det verta fred, trengst det like mykje som fakta [...] ei tilskunding til felles minne, dette som er det einaste som kan skapa forsoning, det som berre kan skje i og med den andre og felles barndomen.»

Denne andre barndomen, det er i Handkes litterære univers den tilstanden menneska kan nå om dei frigjer seg frå ytre, manipulerande makter ved hjelp av forteljinga om det ein sjølv har sett slik det verkeleg er.

Folkemord mellom linene

Men alt undertittelen på reiseskildringa, «Rettferd for Serbia», som i førstepubliseringa i Süddeutsche Zeitung vart flytt opp til hovudtittel, vart lesen som ei freistnad på å gjera hovud­aggressoren i krigen til offer, noko ein fann styrkt i at Handke hadde avslutta reiseskildringa si med eit sitat der det var tale om «utryddinga av det serbiske folket».

Dei ladde spørsmåla i teksten, som til dømes om ikkje historia om Jugoslavia-krigen i framtida ville koma til å fordela skulda på ein heilt annan måte enn det den vestlege pressa gjer i dag, skapte inntrykk av at Handke stod på serbisk side og ikkje i ein overgripande eller forsonande posisjon.

I ein samtale med Die Zeit seier Handke at han vart overraska over den negative reaksjonen på Vinterreisa, og at han hadde venta seg at boka ville verta «for det meste positivt» motteken, og han kallar boka for ein «fredstekst».

Sumaretterordet

Sumaren 1996 var Handke attende i Serbia og Bosnia. Tyngdepunktet i skildringa av denne reisa, Sumaretter­ordet, ligg i den bosniske byen Visegrad. Her ser forteljaren ut over byen frå hotellrommet sitt og merkjer seg at dei mange minaretane han hugsar frå eit biletverk om den jugoslaviske nobelprisforfattaren Ivo Andric, utgjeve i Beograd så seint som i 1989, no er borte frå utsikta.

Han veit at byen hadde ein muslimsk majoritet. Noko må ha skjedd. I tankane og notata kring fråværet av minaretane kjem ei tvikløyving til synes hjå forfattaren. Han kan med eigne augo sjå at tusenvis av menneske frå den muslimske forsamlinga i Visegrad no er borte.

Men nærast som eit vern mot kjensgjerningane går han rett over i ein kritikk av ein avisreportasje i The New York Times som fortel korleis den no livstidsdømde Milan Lukic gjekk amok i Visegrad i spissen for den serbiske militsen Dei kvite ørnane, som sperra 59 bosniske kvinner, born og eldre inne i eit hus og brende dei i hel.

Denne avisreportasjen er seinare vorten verifisert. Men i Sumaretterordet vert han dregen i tvil. Den serbiske militsen vert kalla «eit par berrfotingar» som i røynda ikkje kunne ha terrorisert ein sivil majoritet på tusenvis av menneske.

Her synest det som om Handkes raseri over den vestlege pressa har gjeve han ein så konsekvent tvil på alt han les at det har fordrive han frå den utliknande posisjonen han seier han ville skriva ut frå. Alt i massemedia har vorte lygn for han.

Han som først hadde reagert på framstillinga i vestpressa av krigen som eit drama mellom reine offer og reine overgriparar, omskaper no sjølv serbarane til reine offer og samanliknar dei med nordamerikanske indianarar, som rett nok gjekk til åtak og drap fiendane sine, men likevel var tragiske heltar fordi dei kjempa for sitt eige land mot ei veldig overmakt.

Raseriet

Men brått slår mistanken attende og lèt forteljaren undergrava si eiga forteljing: Kvifor er dei to sentrale moskeane øydelagde? Når han spør innbyggjarane i byen, får han vita at den eine moskeen var våpenlager, den andre ammunisjonslager, dei måtte bort.

Men svara har undertone: «Med all si openheit verkar det som om dei lokale byfolka held fast på ein siste løyndom, og dét er ein løyndom som er alt anna enn vakker.» Han lit ikkje på anna enn det han sjølv høyrer og ser. Men no oppfattar han den ordlause bodskapen om redsler som må ha råka dei muslimane som ikkje lenger er her.

Når Handke såleis talar med fleire røyster, kven av dei skal vi tru på? Om han skal lesast på sine eigne premissar, må vi lytta til alle desse røystene samstundes, også der dei motseier kvarandre.

Klårast kjem dette til synes i den siste reiseboka frå 1999, Gråtande spørjande, nedskriven på to reiser gjennom Jugoslavia i mars og april, medan Nato bomba landet. I eit føreord skriv forfattaren at boka er «notat frå to opphald i det krigsråka Jugoslavia», og at desse notata er vortne trykte slik som dei først vart feste til papiret; i korrekturen har han berre endra nokre einskildord, «ikkje nokon stad korkje stroke eller lagt til ei einaste heil setning». Slik står han fram som rein forteljar utan annan agenda enn å fortelja kva han såg, eit vitne utan baktankar.

Ein som medvite skriv om samtids­hending­ar på dette viset, må òg tala om same sak på fleire vis. Blikket som samstundes ser ulike ting, kommentarrøysta som følgjer talaren som ein skugge og relativiserer alt som vert sagt, spring frå den litterære metoden og samsvarar med det mangesidige i menneske­sinnet.

Det er denne fleirstemmige talen som forvirrar den journalistiske ålmenta når det gjeld Handkes Jugoslavia-engasjement, som heller ikkje er retta mot nokon intern part i borgarkrigen, men nettopp mot dei vestlege journalistane.

Srebrenica

Handkes Jugoslavia-bøker femner om rundt ti titlar frå Drøymarens avskjed i 1991 til Daimieltavlene i 2005, som krinsar om fengselsvitjinga hans hjå Slobodan Milosevic i Haag. Men han opptrer òg i pressa med lange intervju og eigne artiklar, der han forklarar posisjonen sin på eit meir eintydig vis enn i reisebøkene.

I ein slik artikkel skriv han om massakren i Srebrenica: «Eg tek opp att, rasande, eg tek opp att i fullt raseri over dei serbiske brotsmennene, kommandantane, planleggjarane: Srebrenica er det verste og største ‘brotsverk mot menneskeslekta’ som har vorte utført i Europa etter krigen.»

Når Handkes kritikarar seier at han er folkemords­fornektar, kan dei altså ikkje meina at han fornektar Srebrenica-massakren som faktisk hending.

Handke meiner som alle andre at tusenvis av menneske vart slakta ned i Srebrenica i 1995, men trur at det råka uvæpna soldatar, og at brotsverket voks ut av hatet mellom folkegruppene heller enn som ein lekk i eit organisert overgrep som kvalifiserer til nemninga folkemord.

Handke trur altså ikkje at den serbiske leiaren Slobodan Milosevic var nokon «Hitler», men snarare ein Putinliknande autokrat med mykje mindre kontroll over hendingane i Bosnia enn det til dømes krigsbrotstribunalet for Jugoslavia meinte.

I Handkes verd var Milosevic ein serbisk nasjonal leiar og i denne eigenskapen «korkje vond eller god», men som folkevald president forplikta til å kjempa for å halda oppe den jugoslaviske sambandsstaten. Då Handke etter invitasjon frå familien møtte opp til Milosevics gravferd i 2006, var det frå Handkes synspunkt ikkje for å støtta etnisk reinsing og folkemord, men for å minna og heidra ikkje Milosevic, men det tapte Jugoslavia.

Gravferda

Reaksjonane mot Handke knyter seg i mindre grad til forfattarskapen enn til denne eine, skandaløse handlinga. Kvifor utsette han seg for internasjonal forarging ved å møta opp til den nasjonalistiske sørgjehøgtida i Milosevics heimby Požarevac og dermed i andres augo heidra den mannen som dei fleste oppfattar som ein massemordar?

Handkes norske forleggjar Karl Ove Knaugård meiner at Handke måtte møta opp i gravferda til Milosevic ut frå kravet sitt til «førstehandsrøynsle» av verda, eit krav som inngår i litteratursynet hans og ligg til grunn for ideen hans om forteljinga som frigjerande makt.

Men så langt kan ikkje kravet om eigenrøynsle trekkjast. Med eit slikt nærleikskrav måtte Handke ha ei tidsmaskin for å koma seg attende til Srebrenica og Visegrad i rett tid, om han skulle meina noko om det som hende der. Må eg sjå alt med augo mine, vert eg historielaus. Dessutan er det umogeleg å sjå korleis dette kravet om førstehandsrøynsle skulle tvinga Handke til å gripa ordet. Han kunna ha tagt.

I Malte Herwigs Handke-biografi Meister der Dämmerung (München 2011) finst det ei utgreiing om Handkes deltaking i gravferda. Milosevic vart funnen død i cella den 11. mars 2006. Dagen etter les Handke nekrologane med stigande raseri over det han oppfattar som hatefullt klisjéspråk. Då Le Monde siterer diktaren Pessoa som skriv at hjarta ville slutta å slå hvis det kunne tenkja, og kommentatoren gjer seg morosam på kostnad av den døde med å seia at Milosevic endeleg måtte ha byrja å tenkja i cella si, sidan hjarta hans hadde stansa, vert Handke så oppgjeven at han set seg føre å dra i gravferda.

Først på podiet, der han står ved sida av serbiske og russiske generalar, kjem han i tvil om han er på rett stad og om han har noko å seia i det heile. Men i ettertid angra han ikkje på nærværet sitt, men seier at han måtte vitna om den symbolske gravleggjinga av Jugoslavia og med sorga over dette personlege tapet avslutta den lange affæren med det indre fedrelandet sitt.

Men med dette oppmøtet og talen identifiserte han det serbiske folket med den serbiske autokraten og risikerte indirekte å verta utnytta til reinvasking av Milosevic for alt det den serbiske leiaren har gjort seg skuldig i.

I denne gravferdssaka kan ein skulda Handke for naivitet, demonstrativ sjølvovervurdering, feilvurdering av publikum og smakløyse andsynes offera i krigen. Ein kan skulda han for å vera dårleg orientert om faktiske hendingar og for å synda mot kravet til forfattarrolla om uavhengigheit. Men ein kan ikkje skulda han for personleg å vilja framstå som tilhengjar av eit folkemord som han med eller utan god grunn meinte at Milosevic ikkje var ansvarleg for.

Ein ven av massemordarar

Øyvind Berg skriv at Handkes gravferdstale var «den symbolske handlinga som beseglet pakten mellom Serbias mest ytterliggående nasjonalister og Peter Handke». Men her nyttar òg Berg symbol, om han då ikkje kan visa til ei konkret «pakt» eller avtale mellom Handke og dei ikkje namngjevne ekstremistane.

Men Berg har rett i at Jugoslavia-engasjementet til Handke har opningar mot alternative eller konspirative krigsversjonar. Handke trur at serbarane urettkome er vortne tillagde skuld for ugjerningar andre kan ha gjort, og at brotsverk og offer var likeleg fordelt mellom muslimar, kroatar og serbarar. Berg har òg rett i at Vinterreisa eigenleg ikkje tvilar, men tvert om er viss på at presse­reportasjane er vridne og selektive. Dei mange spørsmåla i boka kan legitimera ein annan krigsversjon enn den rådande.

Likevel dreg Berg alltid Handke lenger enn det er dekning for i det Handke har skrive. I Vinduet-essayet vert Vinterreisa attgjeven med ei krassare stemning enn den som faktisk rår i henne. «Peter Handke er sinna og paranoid», skriv Berg og gjev dermed lesaren inntrykk av at Handke har dette krakilske over seg som ein assosierer med politiske ekstremistar.

Han argumenterer ikkje, seier Berg, men «skjeller ut alle og enhver som måtte mene noe annet» enn han sjølv. Ved at Handke vert skildra som ein farleg person, vert det òg lettare å tilskriva han farlege standpunkt. At han stiller spørsmål ved skuldfordelinga i den offisielle krigsversjonen, vert kalla «destabilisering av det rådende krigsnarrativet».

Men dette råkar ikkje berre Handkes kritikk. Det råkar all praktisering av historisk vitskap. Undersøkjing og kjeldekritikk vert implisitt lagt fram som noko lagnadstungt og risikabelt. Handkes kritikk vert knytt til «tsjetnikenes eget propagandaapparat», og slik vert han ikkje berre ein forvilla naivist som uforvarande er hamna i høgreekstremistisk farvatn, men ein som står samansvoren med dei paramilitære serbiske bandane som stod for dei verste overgrepa under Jugoslavia-krigen.

Ei slik lesing av Vinterreisa kan ikkje sameinast med fleire viktige innslag i teksten. Til dømes gjeld det den bolken eg har sitert ovanfor, der Handke skriv at vi lyt «halda fast på dei vonde fakta». Slik kan ikkje Handke skriva om han er berre slik som Berg les han.

Difor les Berg denne teksten som om Handke vel å «lukke øynene for kravet om etterrettelighet, eller det han kaller ‘onde fakta’». Men Handke skriv faktisk: «Die Bösen Fakten festhalten, schon recht», altså det stikk motsette av det Berg seier at han skriv.

Kynikaren

I denne diffuse verda opptrer Handke i ein mykje delt anekdote som skal illustrera kynismen hans. Berg skriv: «Mye av det ultranasjonalistiske frasemakeriet til Handke tåler ikke dagslys, og når de retorisk lettsvevende verbalboblene sprekker, blir han vulgær, grov, ubehøvlet. På spørsmål om han ikke blir rørt av lidelsene til bosnierne, svarte han: ‘For min del kan De ta og stikke den berø­ring­en Deres opp i ræva!’»

Då eg las dette hjå Berg, tenkte eg med ein gong at her må tydinga vera motsett; her er det nokon som har insinuert at Handke ikkje bryr seg, og dimed fått passet sitt påskrive.

Går ein etter denne saka, syner det seg òg at utsegna skriv seg frå ein opplesingskveld med Handke på Wiener Akademietheater, der Handke vart skulda av ein krigsreporter for ikkje å ha medkjensle med dei drepne bosniske muslimane.

Etter at mannen hadde «provosert i det uendelege» med denne påstanden om kjensleløyse, miste Handke sinnsroa og sa: «De talar som om De eig 300.000 døde, som om De har eigedomsretten til all liding. De opptrer i ein skinheilag skapnad som om lidinga er Dykkar eigedom (...) Har De skøyte på denne lidinga, eller kva, har De fått lidinga innførd i jordeboka? (...) Dykk talar eg ikkje med, De kan berre forsvinna.»

Ved same høve skal han ha sagt: «Ha Dykk heim med medkjensla Dykkar, for meg kan De stikke henne i ræva.» (Kurt Gritsch i Österreich in Geschichte und Literatur 2/3 2011; M. Scharang i Die Zeit 16/1999.)

Handkes vulgære utfall var altså slett ikkje meint å skulla uttrykkja kjensleløyse for bosniske offer, men det motsette. Handke vart vulgær i sinne over at nokon kunne insinuera at han var ein kynikar som ikkje brydde seg om lidinga til andre.

Ultranasjonalisten

Berg kallar Handke «ultranasjonalist» og gjer det på eit sjølvsagt vis som om dette er ei opplysning ein òg kan finna i Store Norske Leksikon. Omgrepet ultranasjonalisme vert knytt til høgreekstremisme og i Noreg til Anders Behring Breiviks ovundring for dei serbiske militsgruppene. At ein kjend forfattar skulle vera ultrasjonalist, er difor ein sensasjon som treng grundig underbyggjing.

Når Berg utan vidare skriv om «Peter Handkes ultranasjonalistiske engasjement», skaper språkbruken assosiasjonar som lèt Handke framstå som nærast organisert fascist. Men les ein Handke sjølv, er det lett å finna utsegner som går mot all nasjonalisme.

Engasjementet hans for Jugoslavia var jo nett retta mot nasjonalismen som øydelagde dette landet. Ein annan stad seier han: «Med nasjonalistar talar eg ikkje eitt ord» (NZZ, 17.6.06).

Hatspråket

No seier ikkje Berg rett ut at Handke er fascist eller nazist. Det er heller ikkje naudsynt, for slik Berg skildrar Handke, seier det seg sjølv. I Dagbladet denne veka skriv Berg at «Handke er ingen fascist», men motseier seg sjølv i same artikkelen med å karakterisera Handke på sterkt kompromitterande vis med snakk om «de mørke understrømmene», «de skremmende perspektivene» og «de uhyggelige ekkoene» i verket hans. Med slik fleirstemmig tale vert ikkje Handke verna mot skuldinga om å vera fascist, og Bergs Dagblad-artikkel tilfører ikkje noko nytt i høve til essayet i Vinduet.

Her skriv Berg at Handke ikkje berre har eit «ultra­nasjonalistisk engasjement», men òg fører eit «utpreget hatspråk», representerer ein «brutal politisk ekstremisme», skriv teaterstykke med «en uhyggelig kynisk slagside», står for «realitetsfornektelse og repressiv glemsel», «spotter beretningene om drapet på et par tusen mennesker, blant dem 119 barn», driv med «klassisk historierevisjonisme», trur på «en innbilt sammensvergelse bestående av vestlige medier, USA, EU, Nato, FN, Amnesty og andre hjelpeorganisasjoner», løyner synspunkta sine i «en kaskade av paranoide betydningsglidninger». «Videre spotter han [...] Srebrenicas mødre.» Oppmøtet hans i Milosevics gravferd var det same som «høyt og hellig å sverge til noen som målbærer en nesten ufattelig menneskeforakt, og som i vanlig språkbruk kalles fascister».

Hjå Berg er Handke sjanselaus. Til og med skodespelet Det stormar enno, som krinsar kring ei militær motstandsrørsle mot nazistane, skal uttrykkja «en hjemlengsel som har sterke politiske assosiasjoner», underforstått til draumane i nazitida og den folkiske rørsla om ei «urmytisk» røynd og «et språk som ikke er besudla» av det moderne, og som «finner gjenklang hos tsjetniker og fascister».

Handke skal kort sagt vera ein mann som «hedrer massemordere, som knyter vennskap med krigsforbrytere, og som gjør narr av disse forbryternes ofre».

Det skal ikkje verta lett å svara på eit så kraftig åtak frå ein forfattar som sjølv har budd i Sarajevo og må vita kva han snakkar om. Lettare vert det ikkje når Berg seier at «ethvert forsvar av Peter Handkes Serbia-engasjement bygger på de serbiske fascistenes forutsetninger», og at «det er umulig å forsvare Peter Handke uten samtidig å tråkke på disse ofrene», det vil seia dei som overlevde overgrepa til dei serbiske fascistane.

Då nyttar Berg dei døde og overlevande frå Jugoslavia-krigen som menneskelege skjold rundt argumenta sine. Seier ein han imot, stiller ein seg mellom fascistar. Forsvarar ein Handke, vert ein sjølv ekstremist.

Tufta på skjøn

Personleg held eg meg til rådande historieskriving på område eg ikkje sjølv har opparbeidd meg særleg kjennskap til. Eg deler ikkje Handkes syn på Jugoslavia-krigen og langt frå hans oppfatning av Milosevic.

Men eg meiner at han kan ha rett når han seier at det ikkje er journalistane som skal skriva historia og heller ikkje forfattarane, men historikarane, og at ein kritikk av pressedekninga av samtidshendingar ikkje kan kallast «revisjonisme».

Omgrepet «revisjonisme» vert assosiert med holocaust-fornekting. I vestleg presse har det vore vanleg å jamføra Milosevic med Hitler. Medan krigen gjekk føre seg i Bosnia, vart det oppretta konsentrasjonsleirar. Det var massakrar med tusenvis av døde. Når ein nyttar omgrepet «revisjonisme» i samband med diskusjonen om slike historiske hendingar, vert kritikarar av rådande syn på årsak og skuld nærast automatisk knytte til fascisme og nazisme.

Det problematiske i dette syner seg særleg klart i Handke-saka. Vi hugsar at han utanfor Nationaltheatret vart møtt av demonstrantar med plakatar som kalla han folkemordsfornektar og rop om at han var fascist. Men dei faktiske tilhøva er at Handke politisk ikkje er tilhengjar av fascismen, men av det liberale demokratiet av sosialdemokratisk type. Om han då skal kallast fascist, må det skje som tolking av noko underliggjande ut frå verds­biletet til tolkaren, det vil seia på skjønsmessig grunnlag.

Men når menneske som ikkje sjølve kallar seg fascistar, som tydeleg kunngjer at dei er liberale demokratar, og som til overmål har dokumentert at dei har ideala sine frå motstandskampen mot nazistane under den andre verdskrigen, slik som Handke har gjort i både bøker, skodespel og intervju, vert offentleg uthengde som fascistar på grunnlag av andre folks skjønsvurderingar av kva dei eigenleg og djupast sett er, då slår immunforsvaret mitt for idéar full alarm.

Eg kjenner meg då bortrykt til den gamle kyrkjeretten der det ikkje hjelpte kva ein sa, brend vart ein i alle fall så sant tiltalen berre var reist.

Som forfattar kjenner eg meg sjølv truga av slikt språk. Eg veit at om eg skaffar meg dyktige nok fiendar, så kan eg òg verta uthengd som eigenleg nazist. Kven som helst kan brennast, for menneskekroppen er mottakeleg for elden, berre ein hiv på nok brensel under kjøtet. Og brensel finn ein om ein vil, særleg hjå forfattarar som har lagt heile det indre livet sitt ut på papir. Ikkje noko brenn så godt som papir, same kva som står skrive på det.

Legitim prisvinnar

Handke er ikkje fascist, men etter det politiske synet sitt liberal demokrat. Han har ikkje fornekta overgrepa mot sivile i Jugoslavia-krigen, men meint at pressa framstilte krigen einsidig og gjorde det serbiske folket kollektivt til overgriparar og umenneske.

Menneskeleggjeringa av serbarane, som under krigane òg vart råka av fordriving, massakrar og NATOs bombing med sivile tap, var opphavleg hovudintensjonen hans. I det intense ordskiftet som følgde etter Vinterreisa, vart han steg for steg offer for ei polarisering han sjølv hadde vilja overskrida, og stod brått fram som «Milosevic-ven» gjennom gravferdstalen sin i 2006.

I denne prosessen kom han til å mistru den offisielle krigsversjonen og har gjeve uttrykk for denne tvilen på eit vis som kan vera krenkjande for dei som ikkje omgåst denne fortida som abstrakt versjon, men som personleg redsle, tap og sorg.

Men iblanda denne mistrua finn ein hjå Handke mange innslag som ikkje passar med stereotypen av ein «serbisk ultranasjonalist». Dette gjeld forutan andre einskilddrag hovudintensjonen hans om forsoning mellom partane gjennom overskridinga av skuldspørsmålet til ein refleksjon over årsakene.

Denne hovudintensjonen, gjennomførd i Vinterreisa om enn med seinare avvik, må vera det som gjer at Handke ikkje er diskvalifisert frå å få ei påskjøning som Ibsen-prisen. Tvillaust er han ein av dei mest fascinerande forfattarane som skriv i verda i dag.

Det talar òg mot slik diskvalifisering at Handke gong etter gong har late seg verta konfrontert med synspunkta og handlingane sine, og gong etter gong har forklart seg nærare.

Ein kan ikkje sjå bort frå at Handkes motstandarar ville ha funne ein partnar i Handke om dei hadde gått for dialog i staden for konfrontasjon. Handke er ein utidsmessig og provoserande intellektuell og kanskje med noko svekt sosialt antenne­anlegg, men ingen politisk ekstremist.

Difor tener det han også dårleg å verta forsvara som om han skulle vera ein Hamsun på vitjing hjå Hitler. «En forfatters syn på politiske og historiske forhold bør ikke ha betydning når en litterær pris deles ut», heiter det i forfattaroppropet til støtte for Handke og tildelinga av Ibsen-prisen.

Dimed vert det ymta at Handke skulle ha nettopp eit slikt politisk syn som ligg utanfor grensene for det den norske ålmenta kan akseptera hjå mottakaren av ein offentleg innstifta og finansiert pris. Men etter mitt syn er Handke innanfor desse grensene.

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.