Vitskap

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Det er harde tider i Noreg, men sparekniven har ikkje nådd Antarktis. Sist veke flaug klima- og miljøminister Espen Barth Eide til forskingsstasjonen Troll i Dronning Maud Land med statssekretærar, rådgjevarar, ekspedisjonssjefar, avdelingsdirektørar og departementsrådar, pluss toppsjefar i mellom anna Statsbygg, Norsk romsenter, Meteorologisk institutt, Forskingsrådet og Norsk Polarinstitutt. Turen var å rekne som ei befaring, for regjeringa vil oppgradere Troll-stasjonen. Statsbygg har levert konseptvalutgreiinga, og dei dyraste alternativa har ein prislapp på kring tre milliardar kroner.

«De globale klima- og miljøutfordringene gjør det stadig viktigere at Norge er til stede og driver forskning i Antarktis. En oppgradering av Trollstasjonen er helt nødvendig», heitte det nyleg i ei pressemelding frå Barth Eide. Men kva inneber oppgraderinga, og kva er dette for slags stad?

Nedsliten

Troll-stasjonen er ikkje mykje å sjå til. På avstand liknar han eit knippe containerar på pålar, strødd ut over berget ved fjellet Jutulsessen i Dronning Maud Land, 235 kilometer frå kysten og 1270 meter over havet. Stasjonen vart etablert av ein ekspedisjon i den sørlege sommaren 1989–90. I 2005 vart han oppgradert til heilårsbruk og fekk si eiga flystripe på isen.

Klimaet der er brutalt, med streng kulde og ekstreme vinterstormar. At Troll treng å rustast opp, er det liten tvil om. Bygningane var ikkje av beste kvalitet i utgangspunktet, og ei synfaring i 2020 synte at anlegget er nedslite. Stasjonen slik han står, har ikkje meir enn ti år att, meinte Statsbygg.

Men planane som no ligg føre, er ikkje ei oppussing. Konsepta for nye Troll er av ein heilt annan storleiksorden.

40-gangen

Det totale budsjettet for ekspedisjonen som sette opp Troll-stasjonen i 1989–90, var på skarve 24 millionar kroner. I 2005 kom oppgraderinga til heilårsstasjon, og det arbeidet kosta til saman 52 millionar (etter ein budsjettsprekk som vart kalla ein skandale). No er det snakk om ein ny stasjon til to–tre milliardar kroner. Nye Troll er dermed venta å bli mellom 30 og 40 gonger så dyrt som gamle Troll.

Kor dyrt det blir, kjem an på kva løysing som blir vald. Konseptet til 2,3 milliardar skal til dømes gje plass til 65 personar ved stasjonen samstundes. Konseptet til tre milliardar skal gje plass til 100 personar på ein gong. Og dette er før overskridingane som normalt kjem i så dyre prosjekt.

Alle dei aktuelle planane har som premiss at bruken av Troll-stasjonen blir mykje større enn han har vore til no. Men kva denne venta framtidige bruken eigentleg skal vere, er ikkje så klart.

Lite brukt

Ein kunne tenkt seg at Troll må utvidast fordi kapasiteten i dag er sprengd. Men slik er det ikkje. På sommaren har Troll 85 sengeplassar, om ein reknar med brakkeriggen Blåbo. Ifølgje Norsk Polarinstitutt er det typisk 30–40 personar på stasjonen i sommarsesongen. Somme av desse er forskarar, medan andre står for ymse drifts- og vedlikehaldsoppgåver. Og det er sommaren i sør som legg føringane: Resten av året har Troll berre eit mannskap på seks personar.

Men kapasiteten til stasjonen har aldri blitt utnytta fullt ut av forskarar. Tal frå Norsk Polarinstitutt syner at det i gjennomsnitt var maksimalt ni forskarar der samtidig frå 2014 til 2019. I løpet av sommarsesongen 2018/2019, den siste før pandemien, var det til saman berre 42 forskardøgn ved Troll. Året før var det 534 forskardøgn der, men det er heller ikkje så mykje fordelt på ein tre månader lang sesong. Ved stasjonen til Polarinstituttet i Ny-Ålesund på Svalbard var det til samanlikning 3454 forskardøgn i 2018.

Håp og tru

Men med ein oppgradert Troll-stasjon, nye laboratorium og kontor og større løyvingar, skal det bli ein annan dans, meiner Norsk Polarinstitutt. «Forventningen om økt behov i fremtiden virker å hvile på en antakelse om at det vil bevilges mer midler til forskning i Antarktis», heiter det i ein gjennomgang Oslo Economics har gjort av utgreiinga frå Statsbygg.

Med den observasjonen følgjer òg ei åtvaring: «Dersom bevilgninger ikke øker i tråd med forventningene, er det en risiko for at det velges et konsept som er overdimensjonert i forhold til faktisk behov.»

Den framtidige bruken av Troll kjem openbert an på løyvingane til antarktisforsking. Og ikkje sjeldan investerer staten i dyre nybygg eller avansert utstyr utan å følgje opp med vidare løyvingar. Eit døme er frå Antarktis: Kort tid etter at dronning Sonja opna den oppgraderte Troll-stasjonen i 2005, viste det seg at det ikkje fanst pengar nok til drifta.

Måling

For Trolls del er det vedteke eitt prosjekt som sikrar aukande aktivitet dei næraste åra: Forskingsrådet har løyvd pengar til Troll Observing Network, eit sett med instrument for ymse miljøovervaking nær stasjonen. Dette kjem i tillegg til målingane mannskapa ved Troll har ansvar for allereie, på felt som meteorologi, UV-stråling, luftkvalitet og seismologi. Dessutan har selskapet Kongsberg Satellite Services sitt eige anlegg for å laste ned satellittdata nær stasjonen.

Som base for slike målingar har Troll openbert sin misjon. Spørsmålet er om det finst vilje til å satse så stort på forsking i Antarktis at det forsvarer ei milliardinvestering i nybygg. Og kva vil ei slik satsing eventuelt gå på kostnad av?

Sjøslag

Forskingsmidlar er ikkje uavgrensa, heller ikkje til polarforsking. Og for Noregs del kan ei storsatsing i sør få følgjer i nord. I 2021 vart det konflikt om kven som skulle bruke det isgåande forskingsfartyet «Kronprins Haakon», som Universitetet i Tromsø hadde booka til forskingstokt. I staden vart skipet sendt til Sørishavet i tre månader, fordi Polarinstituttet streva med å få inn forsyningar til Troll.

Ein som har ytra skepsis til dei polare prioriteringane, er Einar-Arne Drivenes, professor emeritus i historie og medredaktør for Norsk polarhistorie. «Er det ikke nå tid for å diskutere hvor store pengesummer en skal bruke av knappe forskingsbudsjetter til forskning i Antarktis», spurde han i eit innlegg i Khrono i 2021. Spørsmålet har ikkje blitt mindre interessant etter at kostnadene for ein ny Troll-stasjon har kome på bordet.

Lite for mykje

– Når det er snakk om å bruke så mykje pengar på ein ny stasjon, undrar eg meg over at det blir sagt så lite om kva slag forsking ein skal drive med der, seier Einar-Arne Drivenes til Dag og Tid.

– Det blir no snakka mest om klimaforsking i Antarktis. Troll har vore i drift i over 30 år, men kva er eigentleg bidraga derifrå til klimaforskinga? Og er plasseringa langt frå kysten, i 1200 meters høgd, eigna til all anna forsking som er skissert i stortingsmeldinga om Antarktis frå 2014?

Medan forskinga ved Troll har avgrensa omfang, er kostnadene likevel store, påpeikar Drivenes.

– Slik eg les årets statsbudsjett var driftsutgiftene i Antarktis kring ein fjerdedel av driftsbudsjettet ved Polarinstituttet, og berre seks prosent av dette gjekk til forsking. Da må ein stille spørsmål om kva ein får ut av investeringane.

Når staten likevel vil satse så mykje i Antarktis, ligg det politiske årsaker bak, meiner Drivenes.

– I Antarktis er det nesten ikkje mogleg å skilje forsking og politikk. Sjølv om Noreg formelt sett har lagt dei territoriale krava til side, er forskinga likevel kopla til dei gamle krava om suverenitet over Dronning Maud Land. Men dette kostar meir enn det smakar, og eg synest det er på tide å diskutere dette.

Konkurranse

Antarktistraktaten frå 1961 la lokk på alle territoriale krav i Antarktis. Men ingen land har gjeve opp dei gamle krava, og i ei rekkje offisielle norske dokument om Antarktis er koplinga mellom forsking og politikk eksplisitt.

«I tillegg til den sjølvsagde eigenverdien av god vitskap har forskingsverksemda ein overordna verdi for norske interesser og norsk politikk i Antarktis», heiter det til dømes i stortingsmeldinga om antarktispolitikken frå 2014. I same dokument står det: «Forsking og overvaking skal byggje opp under norsk posisjon, forvalting og næringsverksemd i området.»

Dei vitskaplege ambisjonane kan iblant minne om fortidas kappløp for å oppdage nytt land. Konkurransen er hard, det finst over 80 forskingsstasjonar i Antarktis. Og i evalueringa av norsk polarforsking frå 2017 blir det konstatert at Noreg berre kjem på 12. plass i talet på vitskaplege artiklar om det frosne kontinentet.

Liten og sliten

Dei vitskaplege interessene i Antarktis og dei norske krava på kontinentet er vanskelege å skilje frå kvarandre, seier klima- og miljøminister Espen Barth Eide.

– Desse tinga er samanfallande, og det er vanskeleg å gradere dei ulike motiva. Alt heng saman med alt. Men Noreg ønskjer å bidra til forskinga i Antarktis i tråd med traktaten. Grunnlaget for posisjonen vår er at vi driv forsking der. I tillegg har behovet for kunnskap om Antarktis auka på grunn av klimaendringane.

Etter turen til Troll sist veke er ikkje Eide i tvil om at Troll-stasjonen må erstattast med noko langt betre.

– Stasjonen er liten og sliten og utgått på dato. Vi må ha ein solid stasjon med god plass til både drift og forsking. Det er altfor lite plass til forskarar no.

– Kapasiteten til stasjonen er ikkje fullt utnytta i dag. Er det da rett å bruke milliardar på å utvide?

– Det er ikkje nok plass der om aktiviteten aukar, og Forskingsrådet og Kunnskapsdepartementet ser for seg at det blir større interesse for norsk polarforsking. Noreg er ein stor polarnasjon, og det er viktig å ta ansvar. Klimaendringane går fortast i Arktis og Antarktis, og Noreg har ein solid posisjon i forskinga både i nord og sør.

– Kan Noreg trappe opp polarforskinga mykje i sør utan at det går ut over forskinga i nord?

– Det må du spørje forskarane om. Men relativt sett har det vore forska for lite i Antarktis samanlikna med Arktis.

– Om ikkje aktiviteten aukar mykje på Troll, har de investert milliardar i anlegg som blir lite brukte?

– Det er ein fare, og Kunnskapsdepartementet og Forskingsrådet skal sjå nærare på dette. Det er ikkje noko poeng med mange nye bygg om dei ikkje blir ikkje fylte med folk. Men nye bygg kan òg gje nye høve for forskarane, og dermed auka interesse for å forske der, seier Espen Barth Eide.