Utanriks

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Nyhenda frå Kviterussland etter det såkalla presidentvalet sist søndag gjev ei trist kjensle av déjà vu: Aleksandr Lukasjenko erklærer nok ein klar valsiger (80 prosent denne gongen). Tusenvis av demonstrantar går ut i gatene i kviterussiske byar og blir brutalt slått attende av politi og spesialstyrkar. Ein demonstrant er drepen og fleire tusen er kasta i fengsel, og mange av dei skal ha blitt mishandla. Og EU og USA varslar nye sanksjonar mot regimet i Minsk.

Demonstrasjonane dei siste dagane har vore større enn dei som kom etter «presidentvala» i 2010 og 2015. Men så lenge politiet og militæret er lojale mot presidenten, er det vanskeleg å sjå for seg at gateprotestar skal velte diktaturet. Opposisjonen manglar òg ein leiarfigur. Svetlana Tikhanovskaja, som offisielt fekk ti prosent av røystene i valet, vart teken i forvaring da ho kom til valkommisjonen for å klage på valjuks. No har ho flykta til Litauen. Ho stilte til val etter at ektemannen, aktivisten og bloggaren Sergej Tikhanovskij, vart nekta å stille som presidentkandidat. Han vart arrestert 29. mai og sit framleis i fengsel. I ein video har Tikhanovskaja oppmoda demonstrantane til å gje opp, og støttespelarane hennar er overtydde om at ho er utsett for utpressing frå regimet.

Normalisering

Den urøynde politikaren Tikhanovskaja hadde uansett dårlege føresetnader for å utfordre Lukasjenko. Alle dei mest seriøse utfordrarane vart nekta å stille til val. Men ifølgje menneskerettssenteret Viasna trekte Tikhanovskaja vel 60.000 menneske til eit valmøte i Minsk sommar, og det seier noko om misnøya med regimet. Kor populær eller mislikt presidenten eigentleg er, er umogleg å vite. Men som fenomen er Aleksandr Lukasjenko ein studie verd. Da han først vann makta i Kviterussland, var han eit pussig motstraumsfenomen. Eit kvart hundreår seinare ser det autoritære styret hans langt meir normalt ut.

Populist

Lukasjenko var ein overraskande vinnar av det første presidentvalet i Kviterussland sommaren 1994. Yrkesbakgrunnen hans var klassisk sovjetisk: Først nokre år i militæret, seinare var han direktør for eit kollektivbruk, før han vann eit sete i det kviterussiske parlamentet. Der markerte han seg som ein motstandar av korrupsjon, og han retta harde skuldingar mot fleire leiande politikarar i landet, dels på tynt grunnlag. Som presidentkandidat lukkast Lukasjenko med å framstille seg som ein heiderleg mann av folket, i opposisjon til dei korrupte, etablerte politikarane. Den oppskrifta er attkjenneleg frå mange andre populistar rundt i verda.

Men på eitt punkt skilde Lukasjenko seg frå populistar flest: Han var ingen nasjonalist. Lukasjenko såg på oppløysinga av Sovjetunionen som eit mistak, han gav russisk attende statusen som offisielt språk i landet, og han ønskte å knyte Kviterussland tettare til Russland att. Denne politikken stod i skarp kontrast til nabolanda: Leiarane i Polen og dei baltiske statane kunne ikkje vestleggjere seg fort nok. Dei liberaliserte økonomien i ekspressfart og ville inn i Nato for å kome seg ut av skuggen til Russland.

Annleisland

Kviterussland var annleis. Der fanst ingen sterk nasjonalisme, landet hadde inga moderne historie som sjølvstendig stat, og den sovjetiske identiteten stod sterkt. Lukasjenko stogga privatiseringa og liberaliseringa av økonomien da han vann makta. Og den økonomiske krisa og massearbeidsløysa som følgde av «sjokkterapien» i Russland i 1990-åra, fekk politikken til Lukasjenko til å sjå ganske bra ut. Kviterussland gjekk ikkje gjennom ei like djup krise som Russland, dei offentlege tenestene kollapsa ikkje, og statsselskapa fall ikkje i hendene på ei handfull oligarkar slik det skjedde under Boris Jeltsin i Russland.

Lukasjenko gjeninnførte ikkje berre statsstyringa av økonomien. Parlamentet og domstolane vart i praksis underlagde presidenten, og ingen val i Kviterussland sidan 1994 har vore frie eller rettferdige. Han sikra seg òg kontroll med dei fleste media i landet, og dei statlege tv-sendingane vart brukte som talerøyr for presidenten. Gjennom fjernsynet har Lukasjenko òg prøvd å byggje ein personkultus kring seg sjølv som landsfader og sterk mann, mellom anna ved å opptre som idrettshelt på ishockeybanen og i langrennsløypa.

Pioneren

Dei mange forsøka frå EU og USA på å dytte Lukasjenko i demokratisk lei har vore fåfengde. I 1990-åra var utviklinga i Kviterussland så avstikkande at ein kunne tru dette var eit autoritært eksperiment som ville gå over. Etter at Berlinmuren fall og Sovjetunionen kollapsa, trudde mange som statsvitaren Francis Fukuyama: Det liberale demokratiet og marknadsøkonomien hadde vunne, og alle land ville etter kvart slå inn på den same vegen. Slik gjekk det ikkje.

Kviterussland har blitt kalla «Europas siste diktatur» så ofte at det har blitt ein klisjé. Den tittelen impliserer at styret til Lukasjenko er noko gammaldags. Men i dag kan Lukasjenko like gjerne sjåast som ein pioner: ein demokratisk vald, populistisk president som gradvis gjer styret sitt meir autoritært, undertrykkjer opposisjonen og tek kontroll med media og rettsvesenet. Om Russland hadde utvikla seg til eit fullblods demokrati, kunne Kviterussland blitt pressa inn på eit anna spor. Men demokratiseringa vart slått i revers også i Moskva, og Vladimir Putin er i dag like mykje av ein autokrat som kollegaen sin i Minsk.

Mange vener

Sjølv om regimet i Kviterussland er uglesett i Vesten, er ikkje Lukasjenko nokon paria i verda i dag. Den første gratulasjonen han fekk etter «valsigeren» denne veka, kom frå president Xi Jinping i Kina, verdas nest mektigaste stat. I rekkja av gratulantar finn vi òg mellom andre Putin, president Recep Tayyip Erdogan i Tyrkia, president Nguyen Phu Trong i Vietnam og president Nicolas Maduro i Venezuela, pluss diktatorane i dei tidlegare sovjetrepublikkane i Sentral-Asia.

At slike leiarar erklærer sympati for kvarandre, er ikkje noko nytt. Meir interessant er forholdet mellom Lukasjenko og leiarskapen i Ungarn, der styresettet har utvikla seg i autoritær lei dei siste åra. Statsminister Viktor Orbán besøkte Lukasjenko i Minsk så seint som i juni, og dei to leiarane erklærte «gjensidig respekt» for kvarandre og ønske om å knyte tettare band mellom landa. Orbán har òg teke rolla som Lukasjenkos advokat i EU, og vil mellom anna heve sanksjonane som EU har lagt på Kviterussland på grunn av menneskerettsbrota i landet.

Seigliva

Styret til Orbán og partiet Fidesz i Ungarn er langt frå så autoritært som det kviterussiske regimet. Makta til Lukasjenko kviler i ein heilt annan grad på valdsapparatet til staten. Men innskrenkinga av mediefridomen og sjølvstendet til domstolane i Ungarn dei siste åra gjer venskapen mellom Orbán og Lukasjenko meir ubehageleg. Også Aleksandr Lukasjenko vart demokratisk vald ein gong.

Det er òg verdt å merke seg at styresettet hans ikkje har vore heilt totalitært: Rett nok har ei lang rekkje politiske utfordrarar blitt fengsla gjennom åra, og somme truleg drepne (forsvinningane til fleire politikarar kring tusenårsskiftet vart aldri oppklarte). Likevel har det heile vegen vore ein viss politisk opposisjon og nokre kritiske medium i landet, men desse kreftene har berre vore marginaliserte på svært effektivt vis. Lukasjenko-epoken i Kviterussland viser at eit slikt system kan halde seg i live forbløffande lenge, sjølv i eit relativt lite land i Europa.

Ny generasjon

Mange har spådd Lukasjenkos fall før og teke feil. Kan det vere annleis denne gongen? Den underlege handteringa hans av koronapandemien har neppe styrkt truverdet og oppslutnaden i folket: Presidenten har bagatellisert trugsmålet og tilrådd badstove, vodka og traktorkøyring for å førebygge covid-19. Somme kommentatorar meiner krafta i demonstrasjonane denne veka er eit teikn på at styret til Lukasjenko går mot slutten.

Svetlana Aleksijevitsj, den kviterussiske nobelprisvinnaren i litteratur, er av dei som meiner å sjå endringar i mentaliteten. Lukasjenko klarer ikkje å lure eller skremme folk som før, sa ho i eit intervju med Radio Free Europe i juli. «Ein ny generasjon har vakse opp og dei middelaldrande har fått attende medvitet. Dette er ikkje dei same folka som fanst for 26 år sidan da styret til Lukasjenko tok til.»

Men ei haldningsendring i folket er neppe nok til å velte presidenten, om ikkje maktapparatet hans sprekk opp. Og det kviterussiske regimet har vist seg motstandsdyktig mot alle forsøk på påverknad utanfrå. Truleg er Vladimir Putin den einaste utanlandske statsleiaren som verkeleg kan påverke utfallet i Kviterussland. I så fall vil det neppe vere for å innføre demokratiet. Men det er ei sak for seg.