Rovdyr

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

Meir enn 45 år etter at ulv først vart ført på den amerikanske lista over truga artar, kunngjorde Trump-administrasjonen den 29. oktober i fjor at tilbakeføringa av ulven i USA var vellukka, og fjerna arten frå lista.  

Vert avgjerda ståande, inneber det at delstatlege og lokale styresmakter tar over ansvaret for å forvalte ulven og dermed også tar stilling til kor mange ulvar ein eventuelt kan jakte på.

Ifølgje kunngjeringa, som kjem frå det amerikanske direktoratet for fisk og vilt, byggjer avgjerda berre på dei beste tilgjengelege dataa frå forsking og næringsliv. Åtte A4-sider med sitat frå representantar som hyllar avgjerda, tyder på at ho i visse miljø har vore svært etterlengta. 

Verneorganisasjonar har på si side varsla søksmål for å få avgjerda omgjord og meiner styresmaktene har misforstått forskinga på området. Ikkje før ulvane er tilbakeførte i alle dei områda dei i tidlegare tider har levd i, kan dei reknast som tilbakeførte, lyder det derfrå.

Første dagen som president gjorde etterfølgjaren Joe Biden det klart at avgjerda skal vurderast på nytt. 

Ville dyr spreier seg

Same kva vern dei amerikanske ulvane får i framtida, og kor mange ulvar ein meiner er mange nok, er avgjerda under Trump eit signal om at rovdyr godt klarer å reetablere seg i område der dei tidlegare har vore heilt eller nesten utrydda, det vil seie i store delar av Europa og USA.

USA har i dag 6000 ulvar totalt, fordelte på to skilde populasjonar, den eine nordvest i den nordlege delen av fjellkjeda Rocky Mountains og den andre nordaust i landet, i området kalla The Western Great Lakes. I tillegg har USA to populasjonar som fell utanfor den aktuelle regelendringa: ein liten populasjon meksikansk ulv, som framleis vil verte definert som truga, og ein populasjon på 7000–11.000 i Alaska, der dei aldri har vore i fare.

Også i Europa har rovdyr som ulv, bjørn, gaupe og jerv spreidd seg over område der dei i lang tid har vore nær ikkje-eksisterande. I dag har om lag ein tredel av landområda i Europa, og dei aller fleste landa, populasjonar av minst éin av «dei fire store», som anten er stabile eller i vekst. Eit illustrerande døme på utviklinga er at ulvepopulasjonen i Tyskland på eit par tiår har eksplodert, noko som igjen har ført til at ulvane har vandra vidare nordover over grensa til Danmark, der dei våren 2017 yngla for første gong på 200 år.

– Undervurdert suksess

Å telje rovdyr i dei europeiske landa er ei omfattande og usikker øving som vert gjennomført i ulikt omfang i dei ulike landa, men EU-tala, henta inn mellom 2012 og 2016, skal likevel vere ganske representative.

Tala syner at:

* Europa husar om lag 17.000 bjørnar som fordeler seg på 10 populasjonar i 22 land. 

* Det er 13.000­–14.000 ulvar i Europa, fordelte på 10 populasjonar i cirka 28 land.

* Mellom 8000 og 9000 gauper fordeler seg på 11 populasjonar i 23 land.

* Den europeiske jerven lever berre i Noreg, Sverige og Finland, der det er om lag 1250 av dei, fordelte på to populasjonar.

I ein forskingsartikkel i Sciencemag.org, skriven av fleire titals internasjonale rovdyrforskarar i 2014, vert tilbakekomsten av rovdyr i Europa kalla ein undervurdert vernesuksess. Det er det fleire grunnar til, og ein av dei er historia. 

Krig mot rovdyr

I 1845 intensiverte dei norske styresmaktene ein krig mot rovdyra i naturen, med «Lov om Udryddelse af Rovdyr og om Fredning af andet Vildt». Lova skulle verne om det naturlege matfatet i skogen, som fugl, elg og hjort, medan dei som konkurrerte med mennesket om denne maten, skulle vekk. Middelet var skotpremiar, og sjølv om det vart svindla med dei i stor stil, var krigføringa mot rovdyra effektiv. 

Haldninga til rovdyra var den same i Europa og USA, der rovdyra i det eine landet etter det andre vart kjempa ned med gevær og gift. Dette var på same tid ein epoke då skogen vart felt med hard hand, noko som krympa buområde for dei fire store, som det til slutt berre var nokre få mindre populasjonar att av.

Så skjedde det noko – både med naturen og med synet på han. Auka sentralisering gav mindre aktivitet i distrikta, og skogen byrja å gro att og gav nytt rom for skogsdyr som hjort og elg, som igjen gjev mat til rovdyra som jaktar på dei. I 1971 vart ulven verna i Noreg, som det første av dei fire store rovdyra, medan jerven og bjørnen følgde etter i 1973. Gaupa vart verna i heile landet først i 1994, utanom kvotejakt. I 1983 yngla dei første ulvane i Skandinavia etter å ha vore fråverande sidan 1960. Denne historia har med små variasjonar parallellar i dei andre europeiske landa og USA.

Tett på folk

Ein annan grunn til at forskarane kallar tilbakeføringa av rovdyra i Europa ein undervurdert vernesuksess, er at rovdyra på kontinentet, ulikt dyra i dei store villmarksområda i Russland og Alaska, lever i område som er relativt tettbygde, noko som er langt meir utfordrande. Forskarane forklarer at det i Europa ikkje er mogleg å sjå for seg ein separasjonsmodell, der dei store rovdyra vert skilde frå folk, fordi områda rett og slett ikkje er store nok. Det vi har vore vitne til i Europa dei siste åra, er dermed praktiseringa av ein sameksistensmodell.

Det er denne sameksistensmodellen, med innslag av vern, tiltak for å takle utfordringane og eit positivt syn på rovdyr, som forskarane ser på som vellukka, med stabile og veksande rovdyrpopulasjonar som prov. På same tid kan utryddingshistoria, sameksistensmodellen og vernepolitikken forklare nokre av grunnane til at konfliktane kring rovdyr er store i både Noreg og andre land. Bønder med husdyr har i generasjonar tilpassa seg husdyrhald med beite utan rovdyr. Rovdyra lever relativt nær folk, og det vert fleire av dei. Dersom ein ikkje liker dei, kan ein dei fleste stader ikkje gjere stort med det. Det er dessutan eit mindretal, som ikkje har flytta til byen, som lever tettast på dei.

Gjengroing og vern

Dag og Tid spør John Linnell, seniorforskar ved Norsk institutt for naturforsking (Nina), kva som har hatt mest å seie for at rovdyra har kome tilbake til Europa – vernepolitikken eller attgroinga? Det kjem an på tidsperspektivet, seier han.

– Det skjedde ei endring i habitat frå kring 1850, då menneska påverka landskapet enormt. Frå 1900-talet og framover vart effekten av menneska gradvis mindre. På 1900-talet har mengda dyr som elg og villsvin auka enormt. I Noreg var det kring 1900 knapt elg, hjort og rådyr att. Populasjonen vi har i dag, var heilt ukjend for 100 år sidan. Så i den første halvdelen av 1900-talet var habitatendring viktig for at rovdyra skulle kunne kome tilbake.

I nyare tid har vernepolitikken hatt meir å seie, ifølgje Linnell.

– Ser vi på dei siste 50 åra, har det vore endringane av reglar, som at ein har ønskt å verne rovdyr og fjerne skotpremiar. 

Rovdyra har ikkje berre kome av seg sjølve, dei har fått hjelp av menneskehender. Ifølgje Linnell er alle gaupepopulasjonane i Sveits, Tyskland, Frankrike, Slovenia, Kroatia, Austerrike og Tsjekkia resultat av utsetjing, som tok til tidleg i 70-åra og har halde fram heilt til i dag. Den utsette gaupa har vore eit vilt dyr henta frå Slovakia og Romania, med unntak av eit døme i Tyskland, der det vart nytta dyreparkgaupe frå mellom anna Sverige. Også bjørn har vore sett ut i nye område i Italia, Frankrike og Austerrike. 

– Men ikkje ulv; han har kome tilbake på eiga hand, seier Linnell. 

Konflikt

Ein skal ikkje surfe mykje på nettet før ein finn døme på konfliktsaker mellom rovdyr og menneske. Hausten 2019 skreiv BBC at tre personar i Romania, landet som har mest rovdyr i Europa, var drepne av det store rovdyret den hausten. I tillegg var bygdefolk uroa over ein rekkje kollisjonar mellom bil og bjørn på vegane og rovdyråtak på husdyr. 

I Danmark, som berre har få års erfaring med ein liten ulvepopulasjon, er langt frå alle nøgde med den nye naturtilstanden. I ein gallup utført av Danmarks Naturfredningsforening i 2017 svarte eit fleirtal av danskane at dei er positive til ulv, men av 24 registrerte ulvar sidan 2012, er ti borte. Forskarar omtalar forsvinningsraten som kryptisk høg og mistenkjer at fleire av ulvane er offer for ulovleg jakt. 

Fastlåst direktiv

Politisk er Danmark og Romania, som alle andre EU-land, underlagde EUs habitatdirektiv. Rovdyra er verna, og det er grunn til å tru at dei vil halde fram med å spreie seg.

Men kva skal til for at EU, som Trump, slår fast at eit eller fleire av dei fire rovdyra har etablert seg på ein vellukka måte og overlèt til den enkelte stat å verne dei eller jakte på dei? Linnell seier at habitatdirektivet i EU har eit innebygt problem. Det finst ingen mekanisme for å endre vernestatusen ein art har. 

– Om ein lukkast eller mislukkast i å verne ein art, er det utruleg vanskeleg å endre status, seier han. 

Linnell forklarer at ulike artar har ulik grad av vern i ulike land, og at graden av vern heng saman med forhandlingane mellom det enkelte medlemslandet og EU på det tidspunktet landet gjekk inn i unionen. Habitatdirektivet er 90 prosent politikk og 10 prosent biologi, meiner han.

– Dersom ein har eit strengt vern av ein art når ein går inn i EU, er ein meir eller mindre låst fast der. Når spesielt ulven er tilbake og i stor vekst, spør mange kvifor ein ikkje kan endre habitatdirektivet. Verneinteresser er veldig redde for å opne for eit mindre strengt vern, men eg meiner det undergrev systemet. For ein skal ha strengt vern der ein treng det, og ikkje der ein ikkje treng det. 

Systemet skaper konflikt i EU-land. I Danmark må miljøvernministeren svare på kvifor Finland med lova i hand kan jakte ulv i område med samisk reindrift. 

Den danske regjeringa har opplyst at Finland, Spania, Bulgaria, Latvia, Litauen, Estland, Polen og Slovakia forhandla fram unntak frå det strenge ulvevernet då dei gjekk inn i EU.

Global dugnad

Linnell ser på rovdyrvernet som del av ein global dugnad, og han er kritisk til dei låge måltala Noreg har for dei fire rovdyra. Når eg spør han kvifor rovdyra skal leve i tettbygde område, seier han spørsmålet i seg sjølv er eit symptom på kor langt vi i Noreg har fjerna oss frå den globale dugnaden.

– Alle land i verda har eit eller anna regelverk for å ta vare på mangfald, og det er eit grunnleggjande prinsipp i all internasjonal politikk at alle skal medverke til å oppnå felles målsetjingar, seier han.