Finnmark

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

– Dette er den viktigaste saka vi har hatt til handsaming, sa Jan Olli, direktør i forvaltningsorganet Finnmarkseigedommen (Fefo), i eit styremøte onsdag 25. november, ifølgje NRK Sápmi, som var til stades.

Fefo kom til verda i 2006 som eit resultat av finnmarkslova, eit historisk kompromiss om rettar til, og forvaltning av, land og vatn i eit område større enn Danmark. Etter lang og hard debatt vart det året før avgjort at Statskog ikkje lenger skulle forvalte areala i Finnmark på vegner av staten. I staden skulle Fefo forvalte 95 prosent av grunnen i Finnmark, på vegner av befolkninga i fylket, og styrast av Sametinget og fylkeskommunen. Styre­samansetjinga var viktig. Tre representantar vert valde av Sametinget og tre av fylkeskommunen.

Denne novemberdagen ville direktøren få styret med på å avvise ei avgjerd, også den historisk, fatta i Finnmarkskommisjonen i november i fjor.

Lokalt eigarskap

Som Fefo er Finnmarks­kommisjonen eit barn av finnmarkslova, etablert for å kartleggje eksisterande bruks- og eigarrettar i Finnmark, erverva på grunnlag av langvarig bruk. Inntil november i fjor fanst det ingen avgjerder i kommisjonen som førte til at forvaltninga av land og vatn i Finnmark vart splitta opp. To stridar er avgjorde i Høgsterett.

Så kom handsaminga av den samiske reindriftskommunen Karasjok i indre Finnmark, ein av landets største kommunar i utstrekning, som ligg i eit område der det var venta at samiske eigar- og bruksrettar stod sterkt. Eit fleirtal i kommisjonen, tre av fem, slo fast at land og vatn i Karasjok er kollektivt eigde av lokalbefolkninga i kommunen, uavhengig av butid og etnisitet.

Forkjemparane for lokalt styre jubla då avgjerda vart kjend. For første gong meinte eit fleirtal i kommisjonen altså at forvaltninga av eit større område i Finnmark ikkje skal regulerast av Fefo etter finnmarkslova, men av lokalbefolkninga etter allmenne lover.

Striden om Karasjok har fått debatten om eigarskap til landområda i Finnmark til å blusse opp att i Nord-Noreg. Talrike debattinnlegg og artiklar vitnar om usemje på tvers av ulike skiljeliner. Sjølv ikkje Karasjok er prega av harmonisk semje. I NRK Sapmi har enkelte ytra uro for lokale konfliktar mellom bønder og reineigarar, og for at ein enkelt familie kan få for mykje å seie når ei avgjerd skal takast. Jakt- og fiskeinteresser i fylket er sterkt imot at Finnmark blir delt mellom fleire grunneigarar, noko som vil gjere jakta meir byråkratisk og kanskje dyrare og meir ekskluderande.

Karasjok-konflikten handlar om ulikt syn på juss og folkerett, men rører også ved sterke kjensler, politikk, historie, økonomi, demokrati og personlege lagnader. Ikkje minst rører striden ved eit hardt tilkjempa politisk kompromiss frå 2005, finnmarkslova, som ein del aldri har slege seg til ro med.

Dobbeltrøyst avgjorde

Olli fekk ikkje styret med seg på novembermøtet. Fefo-styret viste seg å vere omtrent like delt som Finnmarkskommisjonen.

Dei tre representantane valde av fylkestinget røysta mot å akseptere Karasjok-folkets eigarrettar. Dei tre valde av Sametinget røysta for. Styreleiar Máret Guhttor avgjorde saka til fordel for Karasjok-innbyggjarane ved å bruke dobbeltrøysta si. Dermed hadde eit fleirtal både i Finnmarkskommisjonen og i Fefo, med knappast moglege fleirtal, godkjent at det er lokalbefolkninga i Karasjok som eig landområda i ein av landets største kommunar.

– Fefo har ingen annan agenda enn at rett skal vere rett. Dersom det ikkje er tvil om at andre har rettar, godtar vi dei. Er det tvil, meiner vi at domstolane bør avgjere spørsmålet. Det er viktig å presisere at for oss er dette ei rein juridisk vurdering, seier Olli om Fefos ståstad.

– Kva følgjer får det om Karasjok vert teken ut av Finnmarkseigedommen?

– For det første at finnmarkingar som bur utanfor Karasjok, ikkje har rettar der lenger. Det vert opp til folk i Karasjok om dei skal sleppe til andre for jakt og fiske. Og dersom dei samiske områda i indre Finnmark fell utanfor forvaltninga i finnmarkslova, meiner eg at grunnlaget for lova fell bort, fordi det er lagt til grunn i forarbeida til finnmarkslova at Finnmarkseigedommen er sett saman av grunn som er eigd av samane etter ILO-konvensjonen, og grunn der dei har bruksrettar. Om dei samiske områda fell bort, trur eg også resten fell bort.

Ei lov vert til

Også Karl Eirik Schjøtt-Pedersen trur grunnlaget for lova vil falle bort dersom Karasjok vert teken ut. Då finnmarkslova vart vedteken i juni 2005, var han stortingsrepresentant for Finnmark og Arbeidarpartiet, og han jobba aktivt saman med partia i Bondevik-regjeringa for å få ei semje.

Konflikten om utbygging av Alta-elva i 1980-åra hadde skapt eit klima for å avklare statens forhold til samiske rettar, og det politiske arbeidet innebar fleire utgreiingar og konsultasjonar både med Finnmark fylkesting og Sametinget.

Då Sametinget hevda at lovforslaget regjeringa la fram i 2003, braut med internasjonale konvensjonar, kom nok ei juridisk utgreiing på plass, skriven av professorane Geir Ulfstein og Hans Petter Graver. Heller ikkje dei meinte lovforslaget var i tråd med folkeretten, ein konklusjon spesialrådgjevar for Utanriksdepartementet Carl August Fleischer på si side omtala som uhaldbar. Det politiske resultatet av denne juridiske nøtta var semja om å opprette Finnmarks­kommisjonen, som altså skulle kartleggje eksisterande bruks- og eigarrettar.

«(...) man bør være varsom med å uttale seg om hvordan utfallet av identifikasjonsprosessen vil bli», skreiv fleirtalet i justiskomiteen i innstillinga si.

Då lova kom, var det med støtte frå alle dei politiske partia, med unntak av Framstegspartiet og Kystpartiet. SV var uroa for at Finnmarkskommisjonen ikkje var godt nok utgreidd, men røysta likevel for lova. Særleg viktig var det sjølvsagt at Sametinget og Finnmark fylkesting støtta ho.

Ein udelt eigedom

– Det er avgjerande å sjå Karasjok-saka i samanheng med diskusjonen i forkant av finnmarkslova, seier Schjøtt-Pedersen, som på nytt har kasta seg inn i debatten.

Han meiner Karasjok-saka bør avklarast i domstolen.

I eit debattinnlegg i Finnmark Dagblad skriv Schjøtt-Pedersen at avgjerda om å skilje ut Karasjok riv bort grunnlaget for Finnmarkseigedommen i den noverande forma og vil føre til at styringa av Finnmarkseigedommen vil måtte endrast.

Styresamansetjinga i Fefo var, som nemnt tidlegare, ein sentral del av kompromisset i Finnmarkseigedommen, med tre representantar frå Sametinget og tre frå fylkestinget. Styringsforma er omdiskutert, sidan samar over heile landet har røysterett ved sametingsvalet, medan heile befolkninga i fylket, både mindretalet som er samar og fleirtalet som ikkje er det, har røysterett til fylkestingsvalet. Slik får samane større representasjon, og samar utanfor fylket får påverke forvaltninga i heile Finnmark.

Ifølgje Schjøtt-Pedersen var det utanfor det samiske kjerneområdet i Finnmark sterke reaksjonar på forslaget om at Sametinget og fylkestinget skulle ha like stor påverknad på landområda.

– Etableringa av Finnmarks­eigedomen bygde på ei forventning om at det kan vere enkelte rettar knytte til tradisjonell samisk bruk, og at dei er sterkast i indre Finnmark. Derfor vart det anteke at styringsorganet ikkje kunne vere sett saman slik at dei samiske interessene kom i mindretal i desse områda. Vi måtte derfor erkjenne at prinsippet om fleirtalsstyre måtte vegast opp mot dei folkerettslege omsyna, særleg i det samiske kjerneområdet, seier Schjøtt-Pedersen.

Kontroversielt styre

– Kva med å endre styreforma?

– Det ville vere kolossalt kontroversielt. Heile poenget mitt er at dette også har vore ekstremt kontroversielt. Så har ting byrja å leggje seg. Derfor meiner eg at dette er ein ulukkeleg situasjon. Mange var sterkt imot lik representasjon i Fefo-styret. Grunngjevinga gjeld berre så lenge det ikkje er slik at stadfesta rettar vert trekte ut av felleseigedommen. Så snart dei vert tekne ut, med anna styring, er det per definisjon ingen rettar att i Finnmarkseigedommen.

Ein kan ikkje først grunngje samansetjinga av styret med at det kan vere enkelte rettar som ikkje er identifiserte, og så leggje rettar som vert identifiserte, til andre organ, meiner han.

– Då raknar heile konstruksjonen. Det vil jo kunne føre til at Sametinget får mindre påverknad i store område langs kysten. Og framfor alt vil det føre til at forvaltninga av grunnen i Finnmark vert splitta opp på mange grunneigarar. I Finnmark er vi vande med å kunne ferdast i eit stort felles område.

– Burde du ikkje, då du røysta for finnmarkslova, forstått at eigarrettar også ville kunne innebere rett til å forvalte områda ein eig?

– Det var på det tidspunktet ei brei semje mellom fylkestinget og Sametinget om at ein ønskte å etablere Finnmarkseigedommen. Det var gjort aktive vedtak i begge organa om å slutte seg til opplegget frå regjeringa, og eg såg det slik at ein hadde funne ei brei og samlande løysing som kunne stå seg over tid.

Attende til 1751

Finnmarkskommisjonen går attende til 1751 i den juridiske vurderinga av Karasjok-folkets eigar- og bruksrettar og tek ikkje politiske omsyn. Då området som i dag utgjer Karasjok kommune, vart lagt under dansk-norsk styre, hadde befolkninga i området i mange hundre år brukt og rådd over dei lokale naturressursane, skriv kommisjonen, som tek utgangspunkt i at befolkninga på denne tida hadde ein kollektiv eigedomsrett. Spørsmålet dei har stilt seg, er dermed om statens eigedomsrett i åra frå og med 1751 har etablert seg som eit festa rettsforhold.

Fleirtalet svarer nei på det spørsmålet. Mindretalet meiner at statens aktivitetar i området har endra karakteren på rettane til befolkninga, som i dag er ein bruksrett regulert i finnmarkslova.

Øyvind Ravna, jussprofessor ved Universitetet i Tromsø, meiner konklusjon til fleirtalet er riktig.

– Det er ei rein rettsleg grunngjeving som ligg i dei nasjonalrettslege reglane om alders tids bruk, som tilseier at når ein har oppfylt vilkår om bruk i lang tid i god tru, og med nødvendig intensitet og omfang, har ein grunnlag for eigedomsrett. I tillegg er ho forankra i internasjonale rettsplikter, spesielt restitusjonsretten i ILO-konvensjon 169, seier han.

Ravna seier han forstår synspunktet Schjøtt-Pedersen har om at alle rettar i Finnmark bør forvaltast av Fefo.

– Realiteten er likevel at då finnmarkslova vart vedteken, var det semje om å opprette ein kommisjon som skal greie ut bruks- og eigarrettar til den grunnen som FeFo overtok frå staten. Då kan ein jo ikkje seie at ein ikkje skal ha eigar- og brukskartlegging. Når Stortinget har vedteke ein slik regel, må rettshavarane halde seg til den, og vidare ta stilling til resultatet når det ligg føre. Det har styret i Fefo gjort, basert på ein grundig juridisk gjennomgang, og det er det naturleg at folk i Finnmark og i landet elles held seg til, Schjøtt-Pedersen inkludert.

Kan skape presedens

Det er grunn til å tru at utfallet av Karasjok-saka vil skape presedens. Ap-politikar Helga Pedersen var fylkesordførar i Finnmark då finnmarkslova vart vedteken. No er ho ordførar i Tana og har alt lagt inn krav om eigarrettar på vegner av befolkninga. Kautokeino kommune har gjort det same.

– Vi ser at Finnmarks­kommisjonen har godkjent kravet frå Karasjok kommune på vegner av befolkninga der. I store delar av Tana er situasjonen ganske lik som i Karasjok. Vi ønskjer også at Tana ikkje skal verte delt, men at vi skal ha felles forvaltning, seier ho.

Tana vil forvalte området sjølv, men befolkninga vil ikkje stengje andre ute frå jakt og fiske, ifølgje Pedersen. Ho er kritisk til at samanslåinga av Troms og Finnmark har gjort at endå færre finnmarkingar enn før sit i organa som vel Fefo-styre.

– Forstår du dei som er uroa for at Finnmark no vert splitta opp?

– Nei, eigentleg ikkje. For det første var rettskartlegginga ein del av finnmarkslova då ho vart vedteken. Eg er usamd med dei som framstiller det på ein annan måte. For det andre trur eg det er mogleg å finne gode løysingar lokalt som både varetek lokale rettar og bruken til finnmarkingar elles.

– Ville det ikkje gjeve tryggleik å la rettssystemet avgjere ei sak som dette?

– Jo, vi har Finnmarks­domstolen som skal handtere denne typen saker. Men når det gjeld Fefo og Karasjok, meiner eg at det hadde vore fint mogleg å finne ei løysing utan å ta saka til retten. Men må ein, så må ein.