Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Israelsk politikk er ofte kaotisk, men striden no har landet aldri sett maken til. Koalisjonsregjeringa til Benjamin Netanyahu vil ha meir politisk kontroll med domstolane, og hundretusenvis har gått ut i gatene for å protestere.

– Bakgrunnen er at Israel sidan november har hatt den mest høgreorienterte, populistiske og ytterleggåande regjeringa si nokosinne, seier Hilde Henriksen Waage. Ho er professor i historie ved Universitetet i Oslo og seniorforskar ved Prio med Midtausten som spesialfelt.

– Netanyahu og partiet Likud vil ha ei rettsreform som gjev meir makt til politikarane. Partiet Jødisk makt, som har finansministeren og tryggleiksministeren, vil ha fullt jødisk herredøme frå Middelhavet til Jordan-elva. Og dei ultraortodokse vil sikre privilegia til dei mest religiøse jødane.

– Statsministeren har òg personlege motiv her?

– Ja, for Netanyahu er alternativa truleg å vere statsminister eller å gå i fengsel. Han er tiltalt for grov korrupsjon, og gjennom rettsreforma kan han skaffe seg immunitet.

– Men partiet Likud ønskjer òg rettsreform av andre grunnar?

– Ja, dei vil ha sterkare politisk styring over rettsvesenet, på liknande vis som dei høgrepopulistiske partia i Ungarn og Polen. Om vi overfører dette til Noreg, ville det vere som om Stortinget med simpelt fleirtal kunne setje høgsterettsdomen i Fosen-saka til side. Og Israel har inga grunnlov, så høgsteretten spelar ei spesielt viktig rolle for den israelske rettsstaten.

– Reformforsøket har ført til ei massiv mobilisering i folket. Det viser ein vilje til å forsvare rettsstaten?

– Vel, det viser mest at dette er eit veldig splitta samfunn. Israel var ein sekulær demokratisk stat, med avgrensa konsesjonar til dei mest religiøse jødane. Men både befolkninga og politikken har endra seg mykje. Dei som no går ut og protesterer for å verne rettsstaten, frå offiserar til universitetsfolk og homofile organisasjonar, representerer det sekulære Israel.

– At sivilsamfunnet mobiliserer for å berge rettsstaten, er vel bra?

– Kanskje, men dette er òg eit uttrykk for at Israel er eit ekstremt splitta land som har hatt fem val på fire år. Landet er politisk delt på midten, og på båe sider er det stort sprik mellom partia i dei moglege koalisjonane.

– Israelsk politikk var lenge oversiktleg: Anten styrte Arbeidarpartiet, eller så styrte Likud. Det er ikkje så lett å halde oversikta lenger?

– Nei. Arbeidarpartiet, som lenge dominerte det politiske livet, har no berre fire mandat i Knesset. Fagrørsla er sterkt svekt. Den israelske venstresida er utradert, og det politiske spekteret er flytta langt mot høgre.

– Kva har drive utviklinga?

– Det er fleire ting. Dei ultrareligiøse, som før var ein nokså liten minoritet, nærmar seg no 20 prosent av befolkninga. Det har òg kome mange jødar frå Russland til Israel, og nesten alle røystar på Likud eller partia lenger til høgre. Dei har ikkje med seg den same demokratiske tradisjonen som jødane som kom frå Europa før. Israelsk politikk har blitt meir kompromisslaus, og mange ropar på meir tryggleik.

– Tilhengarane av reforma hevdar at det er meir demokratisk om dei folkevalde kan overprøve domstolane.

– Ja, dei ser det som ei naudsynt rettsreform. Og regjeringspartiet Jødisk makt vil ha nye lover som kan opne for fleire busetnader i palestinske område og immunitet for israelske soldatar om dei drep palestinarar.

– Regjeringa hevdar at domstolane i Israel har vore aktivistiske. Har dei eit poeng?

– Det kjem an på auget som ser. Dei siktar mest til nokre prinsipielle dommar i høgsteretten, til dømes saker der palestinarar har blitt tilkjende eigedomsrett. Men i demokratiske statar er det vanleg å meine at domstolane bør vere uavhengige av politikarane.

– Benjamin Netanyahu er eit fenomen: Same kor skandalisert og skadeskoten han blir, kjem han alltid attende?

– Om katten har ni liv, har Netanyahu minst tjue. Han er ein slu politisk rev, og flink til å snikre saman kompromiss og byggje alliansar. Men no er han i regjering med ytterleggåande parti som kan presse han til motytingar for støtta dei gjev han til immunitet. Han er heilt avhengig av dei. I tillegg snakkar president Biden i USA no ganske hardt til Israel, og nektar å invitere Netanyahu til Washington.

– Netanyahu har utsett rettsreforma. Til gjengjeld får tryggingsminister Ben-Gvir frå Jødisk makt danne ein ny nasjonalgarde under sitt eige departement. Det lovar ikkje så godt?

– Nei. Om Ben-Gvir no skal få ein slags milits, kan ein spørje kva denne skal brukast til. Skal garden brukast mot palestinarane på Vestbreidda eller mot demonstrantane frå det sekulære Israel?

– Statusen som Midtaustens einaste demokrati har vore ein del av den israelske identiteten. Er det demokratiske sinnelaget svekt i Israel?

– Det er rett å seie at Israel har vore det fungerande demokratiet i Midtausten, i alle fall for dei jødiske statsborgarane. Men no ser vi eit demokrati som har rotna på rot. Velferdsstaten er ikkje det han var, fagforeiningane er sterkt svekte, og landet klarer ikkje å danne stabile regjeringar. Politikken er fragmentert i mange små parti. Israel er ikkje lenger det stabile demokratiet det brukte å vere.