Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Atter ein gong er amerikanske kapitalistar i krise, og atter ein gong har dei lagt mykje av grunnlaget sjølve. I staden for å spara i gode tider har dei tømt verksemdene for pengar og gjeve dei til seg sjølve. Særleg stort er sinnet over tilbakekjøp av aksjar. Espen Henriksen arbeider med finansteori på handelshøgskulen BI i Oslo.

– Kva er tilbakekjøp reint teknisk?

– Eit aksjeselskap har to måtar å gjera det på om dei vil gje pengar til eigarane, i prinsippet skal det ikkje vera ein skilnad på desse to: å betala utbyte eller å kjøpa aksjar frå eigarane. Om du gjev eigaren kontantar, ja, så får dei kontantar. Betaler du ikkje utbyte, kan eigarane sjølve selja aksjar og få like mykje pengar som ved utbyte. For har selskapet fått meir kapital gjennom overskot eller anna, skal det føra til at aksjeprisen går opp tilsvarande den ekstra kapitalen. Altså ingen skilnad. Men kvifor har amerikanske verksemder drive så mykje med tilbakekjøp av aksjar likevel? Jau, av di det har vore skilnader i det amerikanske skattesystemet. Utbyteskatten har vore høgre enn kapitalskatten. Difor sat mange amerikanske selskap på mange kontantar og venta på ein president som skulle ville gjera noko med denne ubalansen i skattesystemet. Det har Trump no gjort.

– Men direktørane i selskapa har tent massivt på desse tilbakekjøpa, dei har fått mykje høgre løn av di løna deira har vore knytt til at aksjekursen går opp?

– Ja, men det tyder på at kontraktane til leiarane har vore dårleg sette opp. Det burde vera slik at utbyte talde like mykje som oppgang i aksjeprisane. Men det har til dømes vore lønskontraktar for leiarar som er knytte til forteneste per aksje. Tilbakekjøp av aksjar vil mekanisk gje høgre forteneste per aksje, sidan det reduserer talet på aksjar utan å endra fortenesta. I tillegg til skattevurderingar gjev slike kontraktar perverse insentiv for leiarane.

– Raseriet i USA er vel likevel forståeleg? Når Boeing-direktøren vert milliardær på grunn av aksjestiging, samstundes som han ikkje løyvde nok pengar til utviklinga av Max-flyet, vert folk sinte.

– Sjølvsagt og med all mogleg grunn. Men det største problemet er at mange selskap har drive med gearing, altså at dei har lånt stadig meir fordi rentene er låge, i staden for å byggja opp ein buffer for dårlege tider. Men høg gearing vert overskota og dimed leiarløningane i gode tider høge, medan dei same selskapa kjem på randen av konkurs når nedgangen kjem. Tak flyselskap: Vi kan seia at desse selskapa er sentral infrastruktur, men kvifor skal vi verna aksjeeigaren og dei som har lånt pengar til selskapa? Vi burde heller seia at ja, vi kan skyta inn eigenkapital etter at aksjane er nulla og gjelda avskriven. Folk har med opne auge teke risiko. Får eigarane av amerikanske flyindustri og dei som har lånt pengar til dei, hjelp, er dette kapitalisme som ikkje verkar. «Kapitalisme utan konkurs er som religion utan synd. Det fungerer ikkje», som økonomen Allan Meltzer sa det.

– Men særleg dårleg ser kapitalismen ut til å fungera i USA for tida. Amerikanske flyselskap har teke ut superprofitt samanlikna med europeiske. Dei har fått slå seg saman og skvisa kundane?

– Kvifor det har vorte slik, er det vanskeleg å svara på. Men det er truleg slik at vestlege økonomiar var for regulerte i 1970-åra. Dereguleringa var bra. Men vi må òg truleg innsjå at alt som er bra for kapitalistane, ikkje er bra for kapitalismen, og motsett. Kapitalistar er som andre folk i posisjon, dei liker ikkje konkurranse og å verta utfordra. Om du er ein stor etablert aktør, liker du marknadskonsentrasjon som reduserer konkurransegraden. Kapitalismen er ei fantastisk innovasjonsmaskin når han får alle aktørar til å verta marknadsdisiplinert. Men særleg i USA har kapitalistane fått konsolidera seg og dimed fått høve til å taka ut superprofitt. Når så dei same kapitalistane skal bergast av staten, vert det noko feil her. Og no krev til og med cruisereiarane som seglar med utanlandske flagg, å få hjelp. Eg fattar ikkje korleis ein kan argumentera for at cruise er ein sentral del av nasjonal infrastruktur.