Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Er det noko særleg statsministeren og helseministeren har vore under koronakrisa, er det populære. Men denne veka stod eit lesarinnlegg på trykk på nettstaden Trønderdebatt. Innlegget var skrive av den tidlegare stortingsrepresentanten og statssekretæren Øyvind Håbrekke. Han er no fyrstekandidat på stortingslista for KrF i Trøndelag. Ingressen var denne: «Frykten kan lamme de kritiske instinktene i selv de mest demokratisk anlagte sinn.»

– Kva tykkjer du om tiltaka til regjeringa?

– Det er berre å sjå på statistikken. Dei har gjort Noreg til europameister i smittevern. Ingen kan nekta for at dei har gjort ein god jobb. All ære til regjering for det.

– Så kva er det du kritiserer?

– Eg vil gjerne presisera at eg ikkje er mot eit strengt smittevern. Mange av dei inngripande tiltaka har vore naudsynte og vil vera det ei tid framover. Men eg vil ha søkjelys på grunngjevinga og premissane for tiltaka. Dei har vart i snart ti månader no, og framleis manglar det skriftlege grunnlaget for tiltaka. Om eg prøver å lesa og finna fram i det skriftlege materialet regjeringa har lagt fram som grunngjeving for tiltaka, er det fyrste som slår meg, at det knapt finst eit slikt materiale.

– Og kva burde stå i desse manglande dokumenta?

– Eg meiner tiltak må heimlast i lov og innehalda ei tydeleg grunngjeving. Særleg når ein grip inn i fundamentale fridomar, må styresmaktene gje tydeleg svar på kva heimelen for dette er. Kva slags ekstraordinær situasjon er vi inne i som gjev regjeringa denne retten, kvifor kan regjeringa gjennomføra tiltaka, og kor lenge skal ho setja fundamentale menneskerettar ut av funksjon, til dømes retten til forsamling, retten til familieliv og retten til å reisa fritt i landet?

– Dei seier dei gjer det av di dei vil verna om liv og helse?

– Det held ikkje å lira av seg generelle setningar om vern av liv og helse. Det er ikkje oppgåva til regjeringa å verna oss alle mot alle typar fare. Ho kan ikkje grunngje alt mogleg med at dei alltid skal verna oss mot død og sjukdom i alle samanhengar. Igjen: Vi må få ei eksplisitt grunngjeving for kvifor regjeringa går så langt som ho går.

– Kvifor er det så viktig?

– Når ein gjennomfører så mange inngrep som no, kan ein anten leggja fram ei spesifikk grunngjeving for kvifor vi har ein ekstraordinær situasjon, og visa til lovverket som gjev grunnlaget for tiltaka. Eller så kan ein gjera som regjeringa har gjort til no: koma med generelle vendingar om å verna om liv og helse. Om ein gjer det fyrste, vil vi koma attende til eit normalt liv når pandemien er over. I det andre tilfellet set ein nye standardar for korleis livet vårt vert regulert. Når vi høyrer kva slags ord og omgrep regjeringa nyttar, peiker mykje i retning av alternativ to framover.

– Ein ting eg sjølv har stussa på, er at målpostane ser ut til å verta flytta på. Fyrst skulle vi verna dei svake og eldre, så skulle vi få kontroll over viruset, no vert det snakka om at tiltaka skal vara til det ikkje lenger er noka form for fare, sjølv for unge og friske?

– Også eg stussar over måten dei no skildrar avviklinga av tiltaka på. Både helseministeren, Helsedirektoratet og Folkehelseinstituttet gjev no inntrykk av at vi skal ha tilnærma full flokkimmunitet eller full kontroll på viruset før tiltaka vert avvikla. Men kva er det ekstraordinære trugsmålet som gjer det legitimt frå eit menneskerettsleg synspunkt å halda oppe tiltaka så lenge? Kva tid har vi kome langt nok i vaksinering, i kunnskap om viruset og har nok smittevernutstyr? For kvart einaste sprøytestikk som vert sett framover, går den totale risikoen for samfunnet ned. Vi kjem før eller seinare til eit punkt der det framleis er ein viss fare, men ikkje lenger ein ekstraordinær situasjon. Frå det tidspunktet er det rettslege grunnlaget for dei inngripande tiltaka borte.

– Når er vi der?

– Vi veit ikkje når vi er der. Men det gjev grunn til uro at eg ikkje har høyrt éin statsråd eller styresmaktperson som har definert avviklingstidspunktet ut ifrå eit slikt menneskerettsleg perspektiv. Så lenge grunngjevinga er uklår, vert også grunnlaget for avviklinga uklår. Og når grunngjevinga er vag, kan det også føra til heilt nye standardar på andre område. Genteknologi er eitt døme, medisinsk forsking og helsevinst versus personvern handlar om ein hårfin balanse. Det same gjeld terrorsikring og overvaking. Vi som samfunn må alltid vega einskildindividets rettar opp mot samfunnsnytte. Denne balansen heng demokratiet på. No er denne balansen sett ut av funksjon, på eit uklårt grunnlag.

– Men tiltaka er populære, det er kanskje freistande for politikarar å syna handlekraft lenge for slik å halda på makt?

– Ja, det er særleg to tilhøve som gjer det til eit relevant spørsmål. Det eine er frykt. Vi er redde for livet vårt, livet til foreldra våre, livet til dei vi er glade i. Det kan gjera veljarane lydige utan vilkår. Det andre er at det ligg ein ibuande tendens hjå alle menneske som har makt, til å ynskja å halda på den makta. Det er difor vi har maktfordeling og kontrollinstitusjonar. Makt korrumperer, og når maktgrunnlaget ikkje er formulert, vert det endå vanskelegare å fjerna denne ekstramakta koronaen har ført med seg.