Kommentar

Helge Rønning

redaksjonen@dagogtid.no

Det kan synast mest som ein historisk ironi. Samstundes med at Netflix sleppte absolutt siste sesong av The Crown, som handlar om tilhøva i det britiske kongehuset under Elizabeth II, hausta NRK suksess med fjernsynsserien Makta, som dreiar seg om Arbeidarpartiet då Olav V var konge i Noreg.

Dei to seriane reiser på kvart sitt vis spørsmål om korleis film og TV framstiller nær historie og politikk. Kva er tilhøvet mellom fakta og fiksjon og makt og individ i institusjonar? Slike problem vert endå meir interessante i lys av ein serie som er fiktiv, men som likevel kan forståast ut frå verkelege tilhøve – den danske Borgen.

Makt

Det første temaet det kan vere grunn til å reflektere litt over, er: Kva inneber makt? Det ligg i heile konseptet bak The Crown. Kva står krona til regenten for? Det finst i «Borgen», som er kallenamnet på det danske Folketinget. Der har makta sitt opphav. Og ikkje minst, det er tittelen på den norske produksjonen.

Det er eit paradoks i den britiske serien at regenten i prinsippet ikkje har noka formell makt, men likevel blir all makt utøvd i namnet til dronninga. Det gjeld regjeringa, parlamentet, rettsvesenet, dei væpna styrkane. Krona er den offisielle maktinstitusjonen. The Crown inneheld derfor den eine scena etter den andre som tematiserer denne makta. Det gjeld når dronninga viser seg for folket. Det gjeld når ho møter statsministrane sine. Det gjeld når ho må handle for å ta vare på den symbolske makta som krona står for.

Derfor er det avgjerande for truverdet at verkelege tilhøve blir framstilte. Makta eksisterer ikkje i eit tomt historisk rom. Sjåarane får tilgang til politiske hendingar i Storbritannia i dei tiåra som Elizabeth regjerte. Eitt godt døme er framstillinga av Suez-krisa i 1956. Dette gjeld også når det som er privat i den kongelege familien, grip inn handlinga. Privatlivet deira er der som delar i eit romantisk eventyr, men også knytt til ein maktkamp. I den siste og minst politiske sesongen, der Diana er hovudperson, er det symbolske maktproblemet knytt til familien Al-Fayed. Det vil seie kapital og aktørar som utfordrar den britiske makta.

Røynd og fiksjon

Skodespelarane i serien liknar dei verkelege menneska dei representerer. Dermed er fiksjon og røynd til stades. Serien fortel om historiske hendingar og tilhøve. Kjenslene til karakterane og dialogane dei imellom er delvis oppdikta. Men denne fiksjonen er der for at røynda skal bli klår.

Det høyrer med til historia at Peter Morgan, som har skapt The Crown, ikkje er tilhengar av monarkiet. I eit intervju med Der Spiegel i 2018 understreka han at serien framstiller tilhøvet mellom maktinstitusjonen og dei individa som er ein del av han. Det gjeld dronninga sjølv og familien hennar. Kvar endar rolla, og kvar byrjar mennesket?

Individa slepp ikkje laus frå rolla si. Det gjeld også Diana, sjølv om ho vil vekk. Det er tragedien i den symbolske makta som krona står for. Serien tematiserer det same som tragediane og komediane til Shakespeare gjorde i tidsalderen til den fyrste dronning Elizabeth. No er intrigane flytta til nyare tid og TV-strøyming.

Fiksjon eller?

Spelet om politisk makt dreier seg om individ, institusjonar, hendingar og haldningar. I den fiktive serien Borgen er den politiske bakgrunnen framstilt slik at det kunne ha vore verkeleg. Det gjeld til dømes det politiske spelet om Grønland i den siste sesongen. Det betyr at den kampen om makta som hovudpersonen Birgitte Nyborg er ein del av, ikkje går føre seg i eit politisk vakuum. Individ står mot kvarandre i ein institusjonell og psykologisk kamp.

Borgen er ikkje eit dokudrama som The Crown. Det dokumentariske ligg ikkje i referansane til verkelege personar eller historiske fakta, men i at konfliktane berre kan forståast på bakgrunn av politiske hendingar. Dei liknar på noko som kunna ha vore verkeleg. I Borgen er fiksjonen driven opp i ein dramaturgisk og filmatisk stil som ligg nær på det dokumentariske. Karakterane er ikkje «verkelege menneske» sjølv om dei kunne ha vore det.

Den store utfordringa for Makta ligg i at serien korkje er klårt fiktiv eller klårt dokudramatisk.

Verkelege menneske

I Makta er nokre karakterar tru mot førelegget, andre ikkje, og det er i det heile teke ikkje klårt kvifor det er slik. Ein ven av meg som kan filmbransjen godt, sa kynisk: «Produsentane leita vel etter skodespelarar som var ledige og ikkje kosta for mykje. Det var ikkje så viktig om dei likna eller ikkje.» Det er umogeleg å ikkje samanlikna karakterane i Makta med dei politikarane som dei ber namna til. Det har med truverd å gjere.

I mange kommentarar har det vore trekt fram at Einar Førde er heilt feil framstilt. Men karakteren Førde er berre ein av mange som ikkje liknar. Andre, som Aspengren, og for den saks skuld Gerhardsen, er framstilte på eit vis som gjer at det er uforståeleg at dei hadde makt. Dei har ingen karisma. Sjølv om skodespelarane ikkje liknar, må dei stå fram som dei maktfulle eller maktlause personane dei representerer. Aspengren kan ikkje framstillast som ein overvintra hippie.

Verkeleg handling

Intrigane karakterane imellom skal vere forståelege ikkje berre i isolasjon, men også gjennom referansar til hendingar i omverda og i historia. Det vil seie at skildringa av politiske krokvegar og maktkampar må forankrast i verkelege og forklårlege tilhøve.

Makta manglar forståelege referansar til dei politiske stridane og posisjonane i samtida. Eit døme frå første episode er at folkerøystinga om EF ikkje er nemnd. Kva var dei politiske posisjonane innanfor Arbeidarpartiet? Var Reiulf Steen ein berar av ein annan politikk enn Oddvar Nordli? Var Gro den første versjonen av eit norsk «new labour»? I Makta blir motsetningane i staden framstilte som om det rører seg om kven som ikkje tolte trynet på kvarandre.

Det er to tilhøve som gjer dokumentariske drama truverdige. Det eine er det som kan kallast realismen i karakterane. Det andre er det som kan kallast realismen i handlinga. The Crown tilfredsstiller båe desse realismekrava – referansar til verkelege personar og til hendingar. Morgan sa det slik: «Nesten alt som hender i The Crown, har hendt.» I Borgen ligg realismen i handlinga, ikkje i at personane er historiske.

Makta held ikkje mål korkje når det gjeld realisme i karakterane, eller når det gjeld realisme i handlinga.

Helge Rønning er professor emeritus ved Institutt for medium og kommunikasjon på Universitetet i Oslo.