Journalistbøker er ferskvare, og held seg ikkje lenge. Nivået i verdslitteraturen tek ikkje nemnande skade av at dei jamt over ikkje naturleg har plass mellom klassikarane. Svetlana Aleksijevitsj er det store unntaket i vårt hundreår, men så fekk ho nobelprisen i litteratur òg.

Den danske forfattaren og journalisten Niels Barfoed er kanskje ikkje på det nivået, men denne månaden sende han ut boka Hotel Donau på nytt. Ho kom i 1988 og er ei vurderande, samanfattande reiseskildring frå eit Aust-Europa som var grått, trist og udemokratisk, men som verka traust og betongstøtt, berre eitt år før heile byggverket rakna og rausa saman.

Boka er høveleg lesestoff i veka for både 49-årsdagen for invasjonen i Tsjekkoslovakia i august 1968 og 28-årsdagen for handslaget som fleire hundre tusen baltarar viste frå Tallinn i Estland til Vilnius i Litauen, ved 50-års«jubileet» for imperialistpakta mellom Stalin og Hitler, 23. august 1939. Og ei historisk storhending til: I forgårs, 23. august, kom professor Rune Ottosen med ei kritisk bok om pilegrimsreisene til Albania, der norske intellektuelle – eller helst «intellektuelle», kanskje – bada seg til hjartevarmande kveik i lyset frå Enver Hoxha og sosialismens fyrtårn i Europa.

Niels Barfoed var og er utan austeuropeiske språkkunnskapar, men som dansk kulturjournalist har han skriveevne og augo til å sjå med. Og han sleit med det som plaga oss alle på den tida: Maktar du å skildra dette slik at folk heime skjønar korleis det er? At Albania-turistane hadde heilt andre føresetnader og mål, nemleg tilsløring, propagandagulping og tagnad, er ei sak for seg, og sjølv mellom dei truande, flatklemde i gruppepresset, var det somme som forstod såpass.

Av skribentane som kom til å stå som verkelege fyrtårn etter at det kommunistiske systemet hamna på den skraphaugen som Leo Trotskij dømde motstandarane sine til i 1917, var den tsjekkiske aktivisten og fengselsfuglen Václav Havel og den unge rumenske forfattaren Herta Müller (årgang 1953) dei fremste som Barfoed møtte i dei vanskelege 1980-åra. Havel vart president i landet sitt berre eitt år etter at Barfoed gav ut boka. Müller fekk nobelprisen i litteratur i 2009.

Niels Barfoed var like aningslaus som dei fleste andre om at systemet – heile systemet – stod på kanten av avgrunnen. Ein pressemann som var dansk utanriksminister på den tida, Uffe Ellemann-Jensen, skriv i eit ferskt føreord at han i oktober 1989 sat med den vesttyske utanriksministeren Hans-Dietrich Genscher og snakka om kor lenge regimet i Aust-Tyskland kunne overleva. Ikkje mange år ut på 2000-talet, meinte Genscher – fire veker før det gjekk hol på Berlinmuren.

– Det verkar som om det var så lenge sidan, skriv Uffemann.

Kor barskt systemet kunne vera før det brått miste all vilje til makt, fortel Barfoed om da han vert arrestert i Praha, og må pakka kofferten sin og verte transportert ut av landet av tre tagale tenestemenn frå STB, det hemmelege politiet i Tsjekkoslovakia. Han har nemleg gjort eit intervju med ein fiende av det tsjekkoslovakiske folket, Havel. Den nokså utrivelege turen går til Cheb, lengst vest i Böhmen. Eit par år seinare var fienden Havel vald til president i republikken.

Boktittelen, Hotel Donau, har Barfoed frå det som i 1980-åra var det nye luksushotellet i bydelen Pest i den ungarske hovudstaden. Det var på slike hotell turistar som Barfoed budde, gjerne i ein av dei øvste etasjane. Det var betre vilkår for avlytting der. Men det var òg plass og tid for å tenkja på dei ein kunne møta, om dei ikkje sat i fengsel, og som ikkje kunne reisa til andre land – anten dei no ville sjå på fyrtårn eller berre vita korleis folk levde.

Dei som hadde makt, så lenge det vara, var redde for slikt.

Per Egil Hegge