Martin Andreas Udbye vart født i Trondheim 18. juni 1820. Mora var trønder, og faren, frå Kvikne, var roar og skipper på ein tollkutter. Martin Andreas voks opp på Sanden, det fjordnære området vest for Ravnkloa. Som tiåring fekk den musikalske guten fiolin av foreldra og rettleiing i felespel og noteskrift av ein morbror. På eiga hand lærte han å spela cello og orgel og tileigna seg engelsk og tysk språk.

Etter konfirmasjonen fekk Martin Andreas jobb som huslærar i Verdal og Sparbu. Fristunder vart nytta til komponering og orgelspel. Som attenåring fekk han lærarpost i allmugeskolen i Trondheim. I 1844 vart han tilsett som organist i Hospitalskirken. Han hadde mange privatelevar, men fann likevel tid til å komponere mannskorsongar, romansar og verk for cello og piano.

Frå sjølvlærd til studert

I 1851, med privat stønad, kunne Udbye reise til Leipzig, der han i halvtanna år fordjupa seg i musikkteori, orgelspel og song. Året etter fekk han trykt sin første strykekvartett på eit tysk forlag og den andre to år seinare. At Udbye dermed vart den første nordmannen som fekk kammermusikk publisert i Tyskland, slo ned som ein sensasjon, ikkje minst blant den sjølvoppnemnde musikkeliten i hovudstaden. Og i 1852 fekk Udbye stillinga som songlærar ved Katedralskolen.

Dei følgjande åra komponerte han mellom anna syngespelet En Løverdagskveld og det store verket Aasgaasrdreien for solo, mannskor og orkester. No gav han seg i kast med ei ny utfordring: operaen Fredkulla til libretto av C. Müller. Handlinga er frå sagatida, og Margrete, dotter til sveakongen, skaper fred ved at ho blir gift med Magnus Berrføtt. Såleis får ho tilnamnet Fredkulla (Fredskvinne). Udbye, som alt var kjend som ein uvanleg dugande musikkdramatikar, har i form og orkestrering stort sett følgt klassiske ideal, og musikken ligg tett opp til den skiftande dramatiske handlinga. Han fekk dessverre aldri oppleve operaen som sceneverk. Først i 1997 vart Fredkulla urframført under tusenårsfeiringa i Trondheim.

Forbigått

Ei velgrunna von om å få overta den ledige domorganiststillinga ved Nidarosdomen i 1858 brast da stiftsdireksjonen tilsette Just Lindeman. Forbigåinga av Udbye vart sterkt kritisert i Adresseavisen – han hadde brei allmenn støtte frå kulturlivet. Eit plaster på såret var det kanskje at han same året vart tildelt statens studie- og reisestipend, som saman med stipend frå Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab gav høve til ei studiereise til Dresden og besøk i Berlin, München og London.

Trass i store kunstnarlege triumfar vart Udbye gjennom livet merkt av ufortent motgang og forbigåing. Verket Lumpasivagabundus (Fillevagabond), ein unik orkesterfantasi med polemisk brodd, vart nekta framført av teaterorkestret, men Udbye fekk hjelp til å få det spela av byens amatørar.

Produktiv komponist

Martin Andreas Udbye var ein uvanleg produktiv og allsidig komponist. Han komponerte mellom anna romansar, ei mengd mannskorsongar, syngespel og kantatar, verk for cello og klaver, ein orkestersuite over norske folketonar, slåttearrangement for to og tre feler og marsjar for korps, mellom anna med innlagde folketonar.

Forskaren Terje Aarset har vist at Sangbog udgivet af Trondhjems Turnforening (1862) har tilvisingar til melodiar av Udbye, og i Trestemmig Sangbog 166 Sange udsatte for lige Stemmer til brug for Skoler og Sangforeninger (1867) har Udbye mellom anna tonesett fleire dikt av Ivar Aasen. Det er likeins forvitneleg at Udbye og Aasen var venner som korresponderte og besøkte kvarandre ved fleire høve gjennom mange tiår.

Udbye opplevde fleire gonger å få folkets heider som komponist. Han fekk overveldande hyllest for den store kantaten Dagen er oppe ved songarfesten i Bergen 1863 og Naturen og Folkets Vaar ved songarfesten i Trondheim 1883. Heideren var velfortent og resultat av livslang skapande arbeidsinnsats og streng sjølvdisiplin.

Han fann livsvegen som baud seg fram, litt på sida av den rådande trenden.

Ola Kai Ledang

Ola Kai Ledang er professor emeritus ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet.