Sakprosa

Ingar Sletten Kolloen:

Under krigen. Vi må ikke falle

Gyldendal

Uttrykket «under krigen» har ein særeigen klang i Noreg og ber i seg noko dramatisk og heilt utanom det vanlege, der nordmenn blei stilte overfor uvanlege situasjonar og val som kunne vise seg å ha livsavgjerande konsekvensar. Slik sett er Under krigen eit godt tittelval på eit verk som har ambisjon om «å gi en mest mulig fasettert framstilling av det norske folks liv under krigen», slik Ingar Sletten Kolloen skriv i etterordet til første bind av det nye storverket. Forfattarens hovudgrep er å gje ei kronologisk framstilling av krigsåra basert på augevitneskildringar, henta frå trykte kjelder som memoarbøker, aviser og dagbøker.

Eit godt grep

Dette er eit godt grep. Særleg der Kolloen klarer å vise korleis til dømes felttoget i 1940 vart opplevd av kvinner, barn og andre som sjeldan opptrer i krigshistoriske framstillingar, evnar forfattaren å fylle ut bildet av kva desse dramatiske dagane faktisk innebar for datidas norske befolkning. Her finn vi blant anna forteljinga om eit søskenpar i Drøbak som må takla synet av moras kropp på kjøkkengolvet, delt i to av eit skot frå «Blücher», og historia om elleve år gamle Ingerd Rykke, den siste gjenlevande av familien på fem som til fånyttes hadde søkt tilflukt i fjøset på garden i grenda Palmafoss ved Vossavangen da dei tyske bombene fall. «’Eg vil døy! Eg vil døy!’», kviskra ho hest, mens hjelpemannskapa prøvde å lindre smertene hennar, fram til ho fekk ønsket sitt oppfylt.

Særleg i vekslinga mellom det storpolitiske og det personlege er det mykje interessant å finna i Kolloens verk, også for den som er godt kjend med litteraturen om emnet frå før. Samstundes gjer ambisjonsnivået at forfattaren prøver å nå over svært mykje i løpet av litt over 400 boksider. Som Kolloen skriv, er intensjonen med verket «å bringe leserne nær mange nok mennesker fra den gang til å forstå bedre hvilke situasjoner og dilemmaer krigstiden stilte dem overfor, valgene de tok og hvilke konsekvenser disse fikk for dem selv og for andre».

Høg ambisjon

Strengt tatt må det kunne seiast at denne ambisjonen er og blir umogeleg å oppfylle. Trass i at forfattaren skal ha ros for satsen, gjer dette at første bind i verket tidvis kan opplevast som noko heseblesande, ettersom det er såpass mykje dramatikk og så mange vanskelege val tatt av ei stor mengd personar som skal dekkje nettopp det første krigsåret. Litt for ofte saknar ein derfor ein enda større vilje til blant anna å gå sentrale avgjerdstakarar inn på klinga. Sjølv om Kolloen på ingen måte er nokon ukritisk lesar, kunne han gjerne enda oftare stilt dei ulike personframstillingane opp mot kvarandre, ikkje nødvendigvis for å avgjere kven som hadde rett, men for på den måten betre å oppfylle verkets uttalte ambisjon.

Dette gjeld tidvis også skildringane frå felttoget. Eit døme er Svein Blindheims forteljing frå slaget ved Fossum bru utanfor Askim, der Kolloen lèt Blindheims kritikk av den lokale militære leiinga få stå relativt uimotsagd. Her, og andre stadar, kunne Kolloen med fordel i større grad ha sett enkeltdeltakarars forteljingar opp mot til dømes verket Krigen i Norge 1940, utgitt av Forsvarets krigshistoriske avdeling på 1950- og 60-talet, som gjorde bruk av deltakarskildringar samla inn under okkupasjonen i kombinasjon med eit overordna militærhistorisk perspektiv.

Tapte nyansar

I lesinga av Kolloens bok tar ein seg nemleg ofte i å ønske at dei personlege forteljingane i større grad kortfatta hadde gått i dialog med den rikhaldige faglitteraturen om krigen i Noreg. På den måten kunne ein ha fått enda betre fram kor kaotisk situasjonen blei opplevd av enkeltmennesket, kor lite oversikt den enkelte som regel hadde, kor heltemodig mange likevel opptredde – i likskap med Blindheim også til dømes i den militære leiinga under forsvaret av Østfold, noko som ikkje kjem fram i Blindheims (og dermed heller ikkje Kolloens) framstilling.

Iblant fører Kolloens tilnærming også til at viktige nyanser går tapt, til dømes når han nyttar Quislings privatsekretær som sanningsvitne på at mange direktørar som ikkje hadde ønskt å ha noko med NS eller Quisling å gjere, plutseleg baud over kvarandre for å få oppdrag for tyskarane. At det norske økonomiske samarbeidet med den tyske okkupasjonsmakta var svært omfattande, er eit mindre omtalt emne i norsk historieskriving om krigen, og også noko ein sjølvsagt kan meine mykje om, men korfor skjedde det? Ein del bedriftseigarar høyrde sikkert til det Kolloen omtalar som «Oslo-klikken av direktører, embetsmenn og politikere» som aktivt søkte samarbeid med okkupasjonsmakta, men korfor enda også næringsdrivande, som avgjort var motstandarar av tyskarane, opp med å utføre arbeid til deira fordel? Kva handlingsrom hadde den einskilde, og korleis skilde dei ulike situasjonane der samarbeid blei inngått, seg frå kvarandre?

Slike spørsmål evnar Kolloen i litt for liten grad å gje svar på, og det vil truleg vere ein fordel for verket han har satt seg mål om å skrive, viss han i aukande grad stiller dei i kommande bind.

Torgeir Ekerholt
Sæveraas

Torgeir Ekerholt Sæveraas er historikar.