Sakprosa

Sumaya Jirde Ali:

Et liv i redningsvest.

Dagboksopptegnelser om norsk rasisme

Cappelen Damm

Det er ikkje godt å seie kva Sumaya Jirde Ali er mest kjend for. Er det for innsatsen hennar som feminist, lyrikar, skribent, tidsskriftredaktør og samfunnsdebattant, eller er det for hetsen ho har måtta tole fordi ho er ei frittalande norsk-somalisk muslimsk kvinne?

Alt som purung 19-åring debuterte Ali i 2017 med diktboka Kvinner som hater menn, som introduserte identitet, kvinnefrigjering, rasisme og religiøs tru som sentrale tema. Ho viste både talent og mot, men dessverre verna korkje talentet eller motet henne mot hetsen som bygde seg opp kring henne i sosiale og alternative medium, med Resett i spissen.

Hetsarane såg ikkje på Ali som ei frimodig ung kvinne og ein poet med den same retten til å ytre seg som alle andre, men som eit levande trugsmål mot norsk kultur, som eit våpen i ein kulturkrig. Eller i alle fall var det slik dei ynda å framstille henne. Skjellsorda som vart nytta mot henne, er så grove at eg ikkje ser grunn til å hente dei fram her.

To kjende saker bør nemnast: I 2020 vart ei då 71 år gammal kvinne dømd i Høgsterett for hatytringar mot Ali. I 2022 melde Ali den kjende komikaren Atle Antonsen til politiet for rasisme på utestaden Bar Boca i Oslo, men den saka vart lagd bort av politiet.

Fram frå gøymsla

Etter hendinga på Bar Boca forsvann Ali frå det offentlege rommet. No er ho attende med boka Et liv i redningsvest. Dagbokopptegnelser om norsk rasisme, ei bok skriven frå eit sjukehusrom. I dette verna rommet vender eg-personen, som vi må kunne lese som Ali sjølv, seg til ei yngre utgåve av seg sjølv, som er vorte eit «du»:

«Jeg skriver til deg fra et rom som er skapt for at jeg ikke skal skade meg. Det er ingen skarpe kanter, vinduet kan ikke åpnes helt./ Og jeg tenker på deg.»

Det er godt at Ali er tilbake. Ikkje berre ut frå eit menneskeleg perspektiv, men også frå eit litterært. I den nye boka speler Ali på strengene ho har, som poet, samfunnsdebattant og medmenneske.

Sterk start

Boka startar sterkt: «Jeg finnes her/ midt i dette forsøket/ på å forklare, forsvare og forhandle,/ finnes jeg/ og jeg vil bare si en ting:/ rasisme er ran».

Boka held fram i prosaform, broten opp av lyriske parti. I tråd med undertittelen kan ein kanskje kalle sjangeren dagboks­notat. Ikkje i den forstand at ho skriv ned gjeremåla eller kjenslene sine dag for dag, men i den forstand at ho tenkjer tilbake på livet sitt og hentar fram hendingar som dukkar opp i hovudet. Slike sjølvbiografiske glimt og hendingar, der den eldre Ali, eg-et, skriv fram den yngre Ali, du-et, utgjer den største delen av boka.

Vi kan lese om tolv år gamle Ali som vippar med beina på stolen i eit venterom på tann­legekontoret, nøgd med å ha pussa tennene og brukt tanntråd. Heilt til ei surmaga kvinne kjem ut frå tannlegen og umotivert kallar henne «jævla neger». Og vi kan lese om lærarvikaren som ber henne, som ikkje slit med norsk, søkje fritak frå nynorsk, fordi det nok ville vere enklare for henne.

Vi kan også lese om rettssaka og hendinga på Bar Boca.

Mange små historier

Mange av dei små glimta frå fortida har ein felles struktur. Det startar så godt. Dagen er fin, men så snur det. Ein person, med gode eller dårlege intensjonar, peiker med ord og samtaleemne på henne som annleis. Gong på gong vert ho tvinga ut av rolla som seg sjølv, som eit individ, til rolla som minoritet og representant for denne.

Historiene er mange, og effekten på lesaren vert, i alle fall i mitt tilfelle, derfor sterk. Nettopp fordi dei er mange, vert det mogleg i alle fall å ane kor sterk effekt dei mange hendingane har hatt på henne. Det gjer det også mogleg å ane kvifor også velmeinte kommentarar kan verke så øydeleggjande på eit menneske. Ho slepp aldri fri. Ho kan aldri vere berre Sumaya Jirde Ali.

Mengda får meg til å tenkje på metoo-rørsla. Kvar for seg var historiene lette å bagatellisere. Saman stod dei fram som eit samfunnsproblem.

Uimotsagt

Ali kjenner nok det postkolonialistiske pensumet, og tidleg i boka prøver ho å strukturere hendingane ho har opplevd, i eit teoretisk rammeverk. Det er her vi ser spora av samfunnsdebattanten Ali.

I mine auge er desse delane av teksten dei svakaste. Språket flyt ikkje så lett og verkar stivt. Ser eg vekk frå det, har også denne delen av teksten styrkar. Medan kjenslene dominerer den største delen av boka, er dette staden for tankane.

Her kan det også finnast debattmateriale, for det er langt frå sikkert at alle vil vere samde med Ali i hennar syn på kva som skal omtalast som rasisme. Til dømes er ho oppteken av at intensjonen folk har, vert brukt til å minimalisere skuld og ansvar.

Her i si eiga bok slepp ho å verte sagd imot, og eg synest at tankane hennar fortener den plassen dei får.

Upolert

I 2018 skreiv Ali den sjølvbiografiske pamfletten Ikkje ver redd sånne som meg, som handlar om mykje av det same som Et liv i redningsvest. Fleire av historiene vert fortalde igjen. Likevel skil bøkene seg skarpt frå kvarandre.

Medan Ikkje ver redd sånne som meg fortel om eit liv med mange nyansar, nokre på godt andre på vondt, er Et liv i redningsvest ei rå skildring av alle fordommane og all rasismen Ali har støtt på gjennom livet, og kor sjuk det har gjort henne. Det er sårbart, upolert og kompromisslaust. Det er ei utgjeving som må har kravd eit enormt mot.

Et liv i redningsvest er ei ujamn bok, men eg heller mot at det styrkjer meir enn det svekkjer henne. Det upolerte gjer at eg som lesar føler at eg kjem nærmare både forfattaren og stoffet. Dette er ei bok eg ikkje følte meg ferdig med då eg hadde lese henne, men som eg held fram med å tenkje på og snakke om.

Christiane Jordheim Larsen

Christiane Jordheim Larsen er litteraturvitar og journalist i Dag og Tid.