Fridomsord

Så grundig og skammeleg har Svenska Akademien rota det til for seg at det ikkje vert utdelt nokon nobelpris i litteratur i år. Så er det inga dårleg erstatning at tre talar av nobelprisvinnaren frå 2015, den kviterussiske forfattaren Svetlana Aleksijevitsj, no er komne i norsk utgåve med samletittelen Frihet. Aleksijevitsj dokumenterer i bøkene sine kor uendeleg stort det vesle mennesket kan vera, med ein ekstra dimensjon når det vert målt mot dei tarvelege ørsmå som på livstid kan velta seg i rikdom, særrettar, luksus med middag på Gyllene Freden kvar torsdag – pluss den medaljeglinsande nobelbanketten i Stadshuset i Stockholm. (Banketten får dei nok halda seg heime frå no i desember, og om dei er ute etter medkjensle, må dei vel koka henne saman på eiga hand.)

Inspirasjon

Dokumentasjonen har den spinkle, stillfarande 70 år gamle kvinna frå Minsk skaffa oss gjennom litteraturen som sikra henne prisen. Det ho har utretta, og måten ho har gjort det på, har ho med suveren klårleik underbygd i tre foredrag, utgjevne med ei knapp, klok og innsiktsfull innleiing av Erika Fatland: nobelforedraget i Stockholm i 2015, eit foredrag ho heldt i Litteraturhuset i Oslo i august i fjor, og ein takketale til dei tyske bokhandlarane for fredsprisen dei gav henne i 2013.

I nobelforedraget i Stockholm nemner ho ein forfattar ho kallar «læraren min»: Ales Adamovitsj (1927–1994). Saman med Daniil Granin (1919–2017) skreiv han Blokadeboka (Blokadnaja Kniga), om dei 900 grufulle dagane da Leningrad var kringsett av finske, tyske og nazi-norske styrkar. Dei to fortel minst mogleg med eigne ord; dei brukar røystene frå dei som overlevde. Mange av dei hadde ikkje overlevd, dei kjem til orde gjennom sitat frå dagbøker som låg att i husvære der ingen var i live.

Dette var alt anna enn ukontroversiell memoarlitteratur, jamvel om det var referatjournalistikk. For styresmaktene galdt det å få dødstalet så langt ned som mogleg, og det offisielle talet da Granin og Adamovitsj tok fatt på arbeidet sitt, var 660.000 dødsoffer. 900.000 ligg i massegravene i minnelunden i Piskarevskoje i St. Petersburg, og det offisielle talet i dag er 1,6 millionar døde i ein by som hadde 2,5 millionar innbyggarar i 1941. «Vår innleigde allierte», sa Goebbels om svolten i Leningrad.

Granins og Adamovitsj’ bok vart ikkje utgjeven før i 1984. Sensuren greip inn fordi det høge talet innebar ein hard kritikk av den manglande sovjetiske førebuinga på det tyske åtaket. Alle matlagera vart bomba alt i september 1941, og nokre av «matforsyningane» var jord og oske frå branntomtene. Det smakte smør og feitt, sa dei som freista å berga livet med dette kosthaldet.

Er du abonnent? Logg på for å lese vidare

Digital tilgang – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.

E-postadressa di

Eg godtek vilkåra

Eller kjøp eit anna abonnement

Er du abonnent? Logg på for å lese vidare