Sakprosa

Ingeborg Solbrekken:

Jøden og jorden. Drevet fra gård og grunn av norske nazister og gode nordmenn

Vigmostad Bjørke

Artiklane som Bjørn Westli skreiv om «Det norske jøderanet» i Dagens Næringsliv i 1995, sette i gang ein prosess som ikkje er fullført. Skarpnesutvalet følgde opp arbeidet til Westli i 1996. Dei skulle granske kva som skjedde med eigedommane til dei norske jødane under krigen. Så kom Bjarte Brulands bok Holocaust i Norge.

Skikkeleg fyr på bålet vart det først då Marte Michelet kom med boka Hva visste hjemmefronten? i 2018. Det var ein oppfølgjar til boka Den største forbrytelsen frå 2014. Begge bøkene kritiserte den norske haldninga til jødeforfølginga under krigen.

I kjølvatnet av Michelet kom Berit Reisel ut med boka Hvor ble det av alt sammen? Plyndringen av jødene i Norge. Her rettar ho søkjelyset spesielt mot erstatningssystemet etter krigen. Ein må heller ikkje gløyme Synne Corell. Den siste boka, Likvidasjonen, frå 2021, handlar om jakta på eigedommen til jødane.

På «framande hender»

Familien Salomon budde i Danmark i byrjinga av 1930-åra. Like etter at Adolf Hitler kom til makta i Tyskland i 1933, forstod mange jødar at dei skulle utryddast. Hans og Gunvor Salomon, saman med mor og bror til Hans, søkte seg til ein idyllisk stad. Så langt unna Tyskland som mogleg. Dei tenkte at Noreg var ein trygg stad å vera, og valde derfor å kjøpe riddargarden Sørre Leirhol i den vakre bygda Vang. Det skulle dei ikkje ha gjort.

Bygdefolket var skeptisk frå første dag. Dei ønskte ikkje at den ærverdige garden skulle komma på «framande hender». Og slett ikkje hos utlendingar. Som om ikkje dette var nok: Jødar var i alle fall ikkje velkomne. No vakna bygdedyret for alvor. Første utfordring var å få konsesjon på garden. Det var ein føresetnad for å få bu der. I lokalavisa Valdres kunne ein 13. juni 1939 lese på framsida:

«Vang ville bli skadd om ei jødeslekt fekk overta eit gardsbruk der.»

Ikkje lenge etter kom eit lesarinnlegg:

«Viss eg ikkje hugsar feil var det ein paragraf som nekta jødar og jesuittar tilgang til riket. Denne er dessverre forandra.»

Trass i innbiten motstand, både frå leiinga og frå naboane i bygda, greidde familien Salomon til slutt å få konsesjon. Men mobbinga heldt fram. «Jødesvin» vart måla på båten og postkassa. Dei fekk også anonyme brev som bad dei om å reise, og om dei ikkje gjorde det, skulle det få konsekvensar.

Måtte flykta

Neste utfordring var at Hitlers soldatar også kom til Noreg. Familien rømde frå Vang og gjekk over fjellet, i retning Sverige. Gunvor var i tillegg høggravid. Då dei kom til grensa, vart dei nekta å komma inn i landet av svenske vaktpostar. Dei måtte snu. Lukka til familien var den danske konsulen, som gjorde om den norske statsborgarskapen til dansk. Derfor drog dei ut av landet med kurs mot Danmark.

No tenkte Hans at det var tryggare å bli verande i Sverige enn å reise til Danmark. Dei vart jo også okkuperte av tyskarane. Valet berga livet deira. Sett bort ifrå søstera til Hans, Elly. Ho hadde valt å flytta til Oslo. Om det var den kalde vinteren eller om ho kjende seg jaga bort, skal vera uvisst. Valet vart lagnaden hennar. Elly vart med DS «Donau», og ho kom aldri tilbake frå Auschwitz.

Etter krigen blei Salomon pressa av Vang kommune til å selja garden. Bankkontoen fekk ikkje familien innsyn i. Kampen om å få innsyn i kontoen til Vang Sparbank etter krigen er nesten ikkje til å tru. På vegner av familien Salomon bad Ingeborg Solbrekken om innsyn i bankkontoar, første gong 9. februar 2021. Vang Sparebank nekta innsyn. Banken viste til finansparagraflova paragraf 16-2, som også gjeld etter at kunden er død. Dei viste til informasjon frå Finanstilsynet.

Jødebu

Lesaren bør undre seg over om historia frå Vang er representativ for andre bygder eller byar i Noreg. Vart jødar behandla slik fleire stader? Bygdeboka om nærings­vegane kom ut i 1964. Vang kommune gjennom 150 år, kom ut i 1987. Begge bøker verkar, ifølgje Solbrekken, som historieforfalsking. Dei lét vera å skrive sanninga om familien Salomon, sjølv om dei hadde dokumentasjon. Når kommunar og bankar skriv jubileumsbøkene sine om krigen og erstatningsoppgjeret: Har dei stort sett gjort det på same måte som i Vang kommune?

Finanstilsynet gav til slutt delvis, men sladda, innsyn i kontoen til Salomon. På spørsmål om bankane kunne opne for innsyn i andre jødebu, svarte tilsynet at «de måtte ta en vurdering i hver enkelt sak». Det finst meir enn tusen jødebu. Det vil ta fleire tiår å gå gjennom alle. Reglane må derfor bli endra. Det ser ut som det berre er Stortinget som kan få endra på «den skammelege historia».

I denne saka grev Ingeborg Solbrekken djupare enn nokon andre. Fordi ho brukar «eksemplets makt» og fokuserer på éin jødisk familie. Ein kan ikkje unngå å la seg bergta av Solbrekkens forteljekunst. Forteljinga om historia til familien Salomon før og under krigen er gjord med kjensle. Og omhug. Den einaste negative merknaden er at forfattaren mot slutten av boka blir vel detaljert. Her burde ho forenkla den delen som handlar om rettsoppgjer og erstatningsoppgjer. Konklusjonen er at Solbrekken har skrive ei viktig og god bok.

Aage G. Sivertsen

Aage G. Sivertsen er historikar og forfattar.