Lytt til artikkelen:

Roman

Bergsveinn Birgisson:

Reisen til livsvannet

Omsett av Oskar Vistdal
Vigmostad Bjørke

Vi luktede Røgen her allene, og bleve syge, som en Taage utbredde sig, og endskiønt den lange Reyse paa nordlige Vindes Vinger maa have kiendelig forminsket Giften, faldt den dog paa Blade og Urter, og alting visnede.

Sitatet er frå bergensbispen Johan Nordahl Bruns nyttårspreike i 1786 «i Anledning Collecten for Island», og når verknaden etter dei store vulkanutbrota på Island i 1784 kunne merkast så godt her i landet, kan ein berre tenkje seg korleis det såg ut på sagaøya: 21 prosent av befolkninga døydde, 80 prosent av sauene, halvparten av storfeet og halvparten av hestane. Det var så øydeleggjande at danske styresmakter vurderte å deportere den arbeidsføre delen av befolkninga til Finnmark, Jylland og København. Resten fekk greie seg sjølv.

Dette er bakteppet for Berg­sveinn Birgissons nye roman Reisen til livsvannet. Den lærde magister philosophiae Magnus Aurelius Egede (ein reell eller fiktiv slektning av Hans Egede) får i oppdrag av rentekammeret i København å reise til Island og gjere førebuingar og observasjonar for tvangsflyttinga samtidig som han i beste opplysningsånd skal drive oppmåling, teikne kart, samle statistiske opplysningar om befolkning og næringsvegar, vurdere folkehelsa, observere hollandsk handel i strid med dansk monopolhandel, leite etter curiosum som gamle handskrifter og slikt som kan hentast til København.

I det heile tatt får han eit vidt mandat og rause økonomiske rammer for å fullføre oppdraget innanfor strengt vitskaplege føringar. Så langt, så vel.

Inn i folkedjupet

Men når magisteren kjem til Island og sivilisasjonens periferi, møter han ei verd som ikkje lar seg måle opp i vitskaplege termar og faktabasert kunnskap, for her lever folk langt bortanfor det kulturelle snobberiet og dei fine salongane i København. Dei snakkar rett og slett ikkje same språk, dei har ulike referansar, og det vidløftige og det jordnære kolliderer med slik kraft at magisteren tar til å tvile på eigen vitskap.

Her går døde og levande om kvarandre, folkefantasi og kunnskapsløyse skaper ei verd av draumar og forvandlingar «der hvert menneske dikter sin egen verden», og grensene for det verkelege blir forskyvd og dreidd mot noko Magnus Egede aldri har opplevd før: kjærleiken frå eit anna menneske. Kjensler, draumar og kjærleik lar seg ikkje systematisere inn i logiske og vitskaplege rammer, og her blir magisteren likeverdig med dei barbarane han møter nordvest på Island, i Strandasyssel. Reisa inn i folkedjupet gjer noko med han, både mentalt og fysisk; parykken er smurd inn med gjørme, kleda er skitne og sjaskete, han blir meir og meir som dei han møter rundt i bygdene.

Og han møter Sesselja, ungjenta som lever i pakt med naturen og det naturen kan gi av vekstar og livgjevande vatn.

Det går slik at Magnus på si veglause oppmålingsferd nordover blir tatt av steinskred, og ikkje berre det, han blir angripen av ein isbjørn som nær tar livet av han før ein brande av ein innfødd får tatt bjørnen av dage. Sesselja pleier den sjuke, men ho treng det heilage vatnet frå «Livsvannets bekk» fleire dagsreiser unna, for «somme ting må man tro på selv om det ikke kan begripes».

Det går ikkje så bra, verken med Magnus eller med Sesselja, og her ser ein ei line til Svar på brev frå Helga som også er ein uvanleg kjærleiksroman om to som aldri får kvarandre. Men Reisen til livsvannet er meir enn ein tragisk og lett melodramatisk historisk kjærleiksroman; her er det også trekk frå røvarromanen og pikareskromanen, ja, ein anar kanskje don Quijote i kulissane, og den humanetiske bodskapen hos Birgisson er både tydeleg og tvitydig i skjeringa mellom det rasjonelle og det irrasjonelle.

Truverdig tidsbilete

Språket er utsøkt i lett arkaisk riksmål med islett av dansk og med latinske ord og uttrykk som gjer tidsbildet fullstendig og truverdig. Det tar vare på den lærde forteljarens integritet som kritisk betraktar av nedteikningane etter magister Egede, som han støttar seg til saman med andre opplysningar, heimelsmenn og skriftlege kjelder frå hundreår tilbake. I alt blir dette ein velskriven, underhaldande, reflektert og ugløymeleg roman frå Ultima Thule.

Reisen til livsvannet er den femte boka på norsk frå Bergsveinn Birgisson. For Den svarte vikingen var han nominert til Brageprisen i 2013, Svar på brev frå Helga var kandidat til Nordisk råds litteraturpris i 2012. No er han igjen nominert, og denne lesaren kryssar fingrane og ventar i spenning fram mot slutten av oktober.

Oddmund Hagen

Oddmund Hagen er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.