Mennesket er eit sosialt dyr. Straks fleire menneske dukkar opp, byrjar dei å organisere seg – i familiar, stammer, klanar og etter kvart statar.

Samlivet mellom individa og desse organisasjonane har aldri vore problemfritt. I den første familien fekk vi det første brodermordet. Idylliske familiar er sjeldne, i alle fall om ein ser godt etter. Spenningar finst.

I statane er desse spenningane, mellom staten og individet, utbalanserte på ulike vis. Historia er full av døme på at staten har festa eit fast grep på individa og sett stramme grenser for det kvar og ein kunne tenkje og gjere. Platon meinte at det burde vere slik: Staten burde regjere individa. I europeisk tenking dei siste hundreåra har individet fått meir rom. Vi har fått ålmenne val, folkevalde nasjonalforsamlingar, konstitusjonar som skal verne individa mot staten, rettsstatar og mykje meir. Staten kan ikkje gjere som han vil.

Krigen er ei sterk statsformande kraft. Krig er dyrt. Han må finansierast. Og då dukkar det opp tunge skattar som noko må betale. I norsk mellomalder vart forsvaret organisert gjennom leidangen. Kysten vart inndelt i skipreider, der kvar skipreide skulle halde skip, mannskap og proviant til rådvelde for kongen, som var staten. Kring 1200 vart dette naturaliakravet bytt ut med ein fast skatt, som hundre år seinare vart til ein fast skatt på eigedom. Leidangskostnaden, som var ein forsvarsskatt, vart til ein vanleg statsskatt, som vart innkravd også om skipa låg i hamn.

Statar med eit sterkare ryttarvesen enn vi hadde, hadde same utviklinga. Der var det den fullt utstyrte hesten, med våpen, ryttar og proviant, som var kostnaden eit lokalsamfunn skulle bere.

Rolla til staten er eit politisk stridsspørsmål i alle samfunn. For nokre tiår sidan var den norske staten ein stor industriherre, under stor strid. No er det tona ned. Staten er stor eigar i nokre såkalla nøkkelbedrifter, men det er ingen stor entusiasme for å gå vidare på denne vegen. I USA er vektlegginga av statsrolla eit av dei store skilja mellom dei to store partia.

Hos oss slit vi og politikarane våre med dette kvar dag. Mange, truleg dei fleste av oss, meiner at staten tek inn for mykje, skatten er for høg, samtidig som vi er misnøgde med sjukestell, eldreomsorg, vegar, jernbane, skule, forsvar og mykje meir. Vi har det ikkje heilt godt med vår eigen stat.

Og staten blandar seg – i rovdyrstell, strandsonevern, diesel og bensin og mykje meir. Det er irriterande.

Men staten har alltid blanda seg. Og han har alltid irritert.

I 1805 vart det vedteke at det skulle gjerast ei omfattande oppmåling over landet, av økonomiske og militære grunnar. Grensene mellom eigedommar, åker og eng skulle markerast, og arealet for kvar eigedom skulle reknast ut. Alle vil ikkje bli med på det. Bønder i Hedmark sende ein petisjon til riksforsamlinga på Eidsvold i 1814 og bad om å få sleppe desse klåfingra statshendene: Vores Gaard som vi med Ret og Skjel har arvet av vores Forfedre, utbeder vi allerunderdanigst ikke maa opmaales, thi naar en Anden har Ret til at opmaale min Eiendom, da ophører min Ret til Eiendommen. Bøndene hadde mistanke om at dei nye karta skulle bli nytta til å auke skattetrykket.

Petisjonen har ikkje sett djupe spor i historia. Men oppmålinga vart i alle fall stogga same året. Den nye norske staten hadde ikkje pengar til slikt.

To år seinare, i 1816, byrja staten ei oppmåling av veglengdene. Bøndene protesterte då også. Dei la merke til at dei nye, oppmålte veglengdene var kortare enn dei gamle. Og då fekk bøndene mindre betaling for å skysse embetsmennene omkring, som dei var pålagde å gjere. Thomas Reinertsen Berg skreiv om dette i ei bok om karthistoria.

Så er det ingenting nytt i vår lokale krangel om rolla til staten. Staten har sagt frå seg styringa av tru og tanke. Han har inga kyrkje lenger.

Men han interesserer seg for pengane våre, som vi interesserer oss for hans. Og det blir det politisk bråk av.

Andreas Skartveit