Sola og månen er dei viktigaste lyskjeldene våre. Sola sender oss lys og varme om dagen, medan månen reflekterer sollyset til oss om natta. Månen er kald og har lite varme å gi bort. Stjernene er langt borte. Lyset fortel at dei er der. Utover det er lyset deira til lita nytte.

Samtidig ordnar dei livet vårt. Sola er ei stabil ordensdame med fast rute. Dagleg vandrar ho over himmelen, frå aust til vest, og årleg bytter ho årstider, i alle fall hos oss.

Månen, derimot, er meir lunefull og uregjerleg. Hans rute på himmelen er meir varierande og skiftande. Hans skiftande luner har fått plass i språket. Om ein er månesjuk, har ein problem med sinnet. Engelskmenn med slike problem er lunatics, oppkalla etter det latinske månenamnet, luna.

Dei fleste kulturar har bygt sola og månen, livgjevaren og lysgjevaren, inn i religionen sin.

I vår eiga urforteljing, Bibelens skapingssoge, er det å skape lys Guds første gjerning. Jorda var aud og tom, og det store mørket låg over det store djupet. «Då sa Gud: Det vert ljos. So vart det ljos. Og Gud såg at ljoset var godt. Og Gud skilde ljoset frå mørkret. Og Gud kalla ljoset dag, og mørkret kalla han natt. Og det vart kveld, og det vart morgon, første dagen.»

Då Bibelen ved Luthers hjelp braut ut av latinen og kom til å bli med å forme folkespråka, måtte også Bibelens Gud, Jehova, byrje å snakke folkespråk. Og Guds første ord på norsk, i tredje verset på første side av Det gamle testamentet, vart då: «Bli lys!» I Luthers tyske bibel: «Es werde licht!»

Det er altså lyset som opnar Bibelens skapingsforteljing. Men forteljinga er ikkje uproblematisk. Som skapar kan Gud verke litt urutinert. Lyset skapte han første dagen. Her er forteljinga tydeleg. Men sola og månen skapte han først fjerde dagen:

«Då sa Gud: Det vert ljos på himmelkvelven; dei skal skilje dagen frå natta. Og dei skal vere til merke og skipe tider og dagar og år. Og dei skal vere til ljos på himmelkvelven og lyse utover jorda. Og so vart det. Og det vart kveld, og det vart morgon, fjerde dagen.»

Men kva slag lys var det Gud skapte første dagen, før sola og månen var på plass? Spørsmålet er kanskje uærbødig og får bli ståande utan svar.

Sola og månen skulle skipe tid og dagar og år, sa Gud. Og så vart det. Seier moseboka.

Sola og månen kom til å regjere over tid, år og årstider.

Den første kalenderen vi kjenner, er frå Babylon. Der er ein månekalender. Ettertida meiner at det å velje den lunefulle månen som grunnlag for kalenderen, som skulle styre onner, arbeid, vatning og mykje anna daglegliv, var eit svært uheldig val. Risikoen var at kalenderen vart lunefull, som månen, slik at årstidene og arbeidsonnene kom til å flyte rundt i kalenderen, utan feste i årstidene, som var der også. For å unngå dette skapte dei eit svært komplisert matematisk system, som få forstod, og som var til lita praktisk nytte, i alle fall for dei som trong ei styrande tidsramme for arbeidet sitt, som er det kalenderen er til.

Den babylonske kalenderen var ei lokal løysing som levde nokre tusenår før han gjekk inn i historia og vart borte. I dag er han rekna som ei uheldig løysing på eit viktig spørsmål.

Det var egyptarane som fann den kalenderløysinga som vart ståande i historia. Det er underleg, for dei var dårlegare både i astronomi og matematikk enn babylonarane.

Men dei hadde Nilen. Nilen, 6000 km lang, skapte den egyptiske staten. Elva fløymde regelbunde over breiddene og gjødsla omlandet, slik at grøde kunne gro der. Å studere, registrere og bokføre Nilen vart livsviktig i Egypt. Det var statsoppgåver. Elva skapte staten. Og ho skapte kalenderen. Åra vart ikkje måneår eller solår. Dei vart nilår. Denne rekninga tok dei til med over 4000 år f.Kr.

Og ettersom Nilen levde i tett samliv med sola, som styrte henne og årstidene, vart desse nilåra nødvendigvis identiske med det som sidan vart kalla solår.

Egyptarane fann ut at eit nilår var tolv månader på tretti dagar, med eit tillegg på fem dagar kvart år, altså 365 dagar.

Sola styrte Nilen, som styrte den egyptiske kalenderen. Dette var så vellukka at Julius Cæsar kopierte det egyptiske nilåret/solåret då han skapte den julianske kalenderen, som vart den europeiske kalenderen, som kom til å overleve mellomalderen.

Men det var altså Nilen som skapte han.

Andreas Skartveit