JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Ord om språkKunnskap

Til å verta kvalm av

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Teikning: May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

2370
20240906
2370
20240906

Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.

Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.

Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.

Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).

Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».

Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.

Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.

Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.

Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).

Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».

Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Fleire artiklar

Krevjande buksering i tronge norske fjordar; her kjem taubåten til sin rett. Éin taubåt sleper framme, medan to mindre båtar er kopla til sidene i fall dei kjem for nære land. Bakarst er ein fjerde og siste taubåt i standby dersom lekteren treng å bremse opp.

Krevjande buksering i tronge norske fjordar; her kjem taubåten til sin rett. Éin taubåt sleper framme, medan to mindre båtar er kopla til sidene i fall dei kjem for nære land. Bakarst er ein fjerde og siste taubåt i standby dersom lekteren treng å bremse opp.

Foto: Svein Egil Økland

ReportasjeFeature

Taubåten – den maritime arbeidsgampen

For somme sjøfolk er livet på ei ferje eller eit cruiseskip ikkje variert eller spanande nok. Då er kan hende løysinga å hoppe over på tug-en – ein jobb der kvar dag er garantert å vere ulik den førre.

William Sem Fure
Krevjande buksering i tronge norske fjordar; her kjem taubåten til sin rett. Éin taubåt sleper framme, medan to mindre båtar er kopla til sidene i fall dei kjem for nære land. Bakarst er ein fjerde og siste taubåt i standby dersom lekteren treng å bremse opp.

Krevjande buksering i tronge norske fjordar; her kjem taubåten til sin rett. Éin taubåt sleper framme, medan to mindre båtar er kopla til sidene i fall dei kjem for nære land. Bakarst er ein fjerde og siste taubåt i standby dersom lekteren treng å bremse opp.

Foto: Svein Egil Økland

ReportasjeFeature

Taubåten – den maritime arbeidsgampen

For somme sjøfolk er livet på ei ferje eller eit cruiseskip ikkje variert eller spanande nok. Då er kan hende løysinga å hoppe over på tug-en – ein jobb der kvar dag er garantert å vere ulik den førre.

William Sem Fure
Marie Blokhus, Gard Skagestad og Kirsti Refseth spelar stykket til den tyske dramatikaren Marius von Mayenburg.

Marie Blokhus, Gard Skagestad og Kirsti Refseth spelar stykket til den tyske dramatikaren Marius von Mayenburg.

Foto: Monica Tormassy / Det Norske Teatret

TeaterMeldingar
Jan H. Landro

Kven har makt over kven?

Velspelt om medviten og umedviten makt, sanning, manipulasjon og illusjon.

The Lady (Willa Fitzgerald) må flykte frå ein galen mann.

The Lady (Willa Fitzgerald) må flykte frå ein galen mann.

Foto: Another World Entertainment

FilmMeldingar
Håkon Tveit

Skrekkfilmen Strange Darling tuklar med tida for å trekke i gang tankane.

President Joe Biden (f. 1942) og statsminister Jonas Gahr Støre (f. 1960) stiller opp til familiefoto på Nato-toppmøtet i Washington i år.

President Joe Biden (f. 1942) og statsminister Jonas Gahr Støre (f. 1960) stiller opp til familiefoto på Nato-toppmøtet i Washington i år.

Foto: Javad Parsa / NTB

KommentarSamfunn
SveinTuastad

Å fjerne Støre no vil vere ei panikkhandling som skaper fleire problem enn det løyser for Arbeidarpartiet.

Frostrøyk i Kyiv.

Frostrøyk i Kyiv.

Foto: Evgeniy Maloletka / AP / NTB

KrigSamfunn

Kyiv, Brussel, Budapest – ei forteljing om tre byar

Ei tjukk skodde heng over Kyiv og heile det sentrale Ukraina. Lufta er fuktig og tung, og hindrar sikten. Sjølv på ein god, rett veg må du køyre med låg fart.

Andrej Kurkov
Frostrøyk i Kyiv.

Frostrøyk i Kyiv.

Foto: Evgeniy Maloletka / AP / NTB

KrigSamfunn

Kyiv, Brussel, Budapest – ei forteljing om tre byar

Ei tjukk skodde heng over Kyiv og heile det sentrale Ukraina. Lufta er fuktig og tung, og hindrar sikten. Sjølv på ein god, rett veg må du køyre med låg fart.

Andrej Kurkov

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis