Til å verta kvalm av
Teikning: May Linn Clement
Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.
Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.
Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.
Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).
Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».
Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.
Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.
Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.
Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).
Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».
Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Marie Blokhus, Gard Skagestad og Kirsti Refseth spelar stykket til den tyske dramatikaren Marius von Mayenburg.
Foto: Monica Tormassy / Det Norske Teatret
Kven har makt over kven?
Velspelt om medviten og umedviten makt, sanning, manipulasjon og illusjon.
The Lady (Willa Fitzgerald) må flykte frå ein galen mann.
Foto: Another World Entertainment
Skrekkfilmen Strange Darling tuklar med tida for å trekke i gang tankane.
President Joe Biden (f. 1942) og statsminister Jonas Gahr Støre (f. 1960) stiller opp til familiefoto på Nato-toppmøtet i Washington i år.
Foto: Javad Parsa / NTB
Å fjerne Støre no vil vere ei panikkhandling som skaper fleire problem enn det løyser for Arbeidarpartiet.
Ein demonstrant med gassmaske protesterer i Tblisi 2. desember mot at den nye regjeringa vil leggja vekk EU-søknaden.
Foto: Irakli Gedenidze / Reuters / NTB
«Med unntak av presidenten har ikkje demonstrantane i Georgia stor tiltru til politikarane.»
Sveinung Rotevatn (V), som ser opp, talte ikkje under behandlinga av den nye abortlova 3. desember. Den som gjekk fram til talarstolen flest gonger, var Marian Hussein (SV).
Foto: Thomas Fure / AP / NTB
Mors liv i salen
Debatten vi fekk høyre då den nye abortlova blei behandla tysdag, strekte seg frå 10.00 til 14.30, frå 1915 til framtida og frå fosteret til den store verda.