JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Ord om språkKunnskap

Til å verta kvalm av

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Teikning: May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

Teikning: May Linn Clement

2370
20240906
2370
20240906

Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.

Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.

Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.

Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).

Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».

Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.

Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.

Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.

Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).

Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».

Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Fleire artiklar

Foto: Baard Henriksen

LitteraturKultur

Sorg og sjølvutsletting

Kva kan djup, djup sorg gjere med eit menneske? I den nye romanen sin freistar Terje Holtet Larsen gi nokre svar.

Jan H. Landro

Foto: Baard Henriksen

LitteraturKultur

Sorg og sjølvutsletting

Kva kan djup, djup sorg gjere med eit menneske? I den nye romanen sin freistar Terje Holtet Larsen gi nokre svar.

Jan H. Landro
Kunnskapsminister Kari Nessa Nordtun (Ap) la nyleg fram ei stortingsmelding for 5. til 10. trinn i grunnskulen. Der opnar ho for eit ordskifte om språkfaga i ungdomsskulen.

Kunnskapsminister Kari Nessa Nordtun (Ap) la nyleg fram ei stortingsmelding for 5. til 10. trinn i grunnskulen. Der opnar ho for eit ordskifte om språkfaga i ungdomsskulen.

Foto: Lise Åserud / NTB

Samfunn
Christiane Jordheim Larsen

Språkfag i spel

Kunnskapsministeren vil gje fleire elevar høve til å velje arbeidslivsfag. Lærarar åtvarar mot å la det gå på kostnad av språkopplæringa.

Joaquin Phoenix spelar hovudrolla som Joker.

Joaquin Phoenix spelar hovudrolla som Joker.

Foto: Warner Bros. Discovery

FilmMeldingar
Håkon Tveit

Dyster dobbeldose

Denne runden med Jokeren ber det same mørket med nye tonar.

I hamnebassenget om lag her lét Dia í Geil seg døype grytidleg ein kald oktobersøndag for snart 150 år sidan. Det var starten på vekkinga som gjorde Brø¿rasamkoman til eit livskraftig samfunn som framleis styrer mykje på Færøyane.

I hamnebassenget om lag her lét Dia í Geil seg døype grytidleg ein kald oktobersøndag for snart 150 år sidan. Det var starten på vekkinga som gjorde Brø¿rasamkoman til eit livskraftig samfunn som framleis styrer mykje på Færøyane.

Alle foto: Hallgeir Opedal

ReportasjeFeature
Hallgeir Opedal

Om Gud og lausriving

Siste dag i oktober i 1880 lét Dia í Geil seg døype i hamnebassenget i Tórshavn, og etter det skulle Færøyane aldri bli det same.

Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.

Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.

Alle foto: Håvard Rem

UtanriksSamfunn

Det blonde reservatet

PALM BEACH: Krig og folkevandring verkar inn på alle vestlege val. Eit amerikansk presidentval kan verka andre vegen òg.

Håvard Rem
Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.

Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.

Alle foto: Håvard Rem

UtanriksSamfunn

Det blonde reservatet

PALM BEACH: Krig og folkevandring verkar inn på alle vestlege val. Eit amerikansk presidentval kan verka andre vegen òg.

Håvard Rem

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis