Liv og røre
Når haustmørkeret kjem sigande, er det lett å tolka alt av rørsler og låtar som livsteikn og koka i hop ville historier som ein skremmer seg sjølv med. Men som ordtaket seier: «D’er ikkje liv i alt som rører seg.» Den som rører om noko, har i alle fall liv i seg. Rørekoppar kan verta endå meir rørete med alderen, og lettrørte folk tykkjer radt at røret er rørande.
Orda røra, rørsle, røre og rør heng i hop, men bakgrunnen deira er noko ulik. Røra (norr. hrøra) og det avleidde substantivet rørsle (norr. hrørsla) er arveord. Det er likt til at røra kjem av eit adjektiv som tydde ‘kvik, kraftfull, sterk’. Det adjektivet er ikkje med oss lenger, men me har rørig (av røra), som tyder mykje det same. Me kan til dømes seia at einkvan er «rask og rørig».
So har me opprør, som er eit omsetjingslån (ty. Aufruhr). Grunntydinga til sistelekken ruhr er ‘verksemd, gang’. Hokjønnsordet røre har kome til oss gjennom dansk frå lågtysk. Det same gjeld berøra. Pårørande kjem av eldre dansk paarøre ‘stå nær, vera i familie med’. Røyr (som i avlaupsrøyr, bm. rør) har ikkje noko med denne ordflokken å gjera. Me har elles mange stadnamn som byrjar på Rør-, men dei òg plar koma frå andre ætter. I mange tilfelle er det fiskenamnet røyr (el. røye, av raud) eller rør (‘kant, rand’) som ligg attom slike stadnamn.
Medan me talar om fisk: Nokre likar å fiska i rørt vatn. Kan henda får dei sopa til seg noko rørleg gods på det viset? Andre likar å sitja urørleg på ein stein i urørt terreng. Her vart det ei samrøring av ulike røra-tydingar. Det får vera greitt, men merk at somme mest ikkje rører røra i tydingane ‘flytta, leda’ og ‘ta på, koma borti’. I staden nyttar dei røyva (som heng i hop med ruva): «Eg røyvde ikkje ein finger.» «Det er godt å røyva seg litt.» «Me har ikkje røyvt pengane.»
Røra i tydinga ‘blanda, mengja’ står støtt og godt. Me rører i sausen og i grautgryta, rører ut gjær i væske og rører i hop ingrediensar til vaffelrøre og eggerøre. Ein kan få mat som er so god at ein vert rørt til tårer. Både sinnsrørsler og kroppsrørsler kostar krefter, og det er ikkje berre berre å vera med i ei eller fleire motrørsler heller. Det er framleis mykje som rører seg i målrørsla, miljørørsla og kvinnerørsla. Men fråhaldsrørsla var større før.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Når haustmørkeret kjem sigande, er det lett å tolka alt av rørsler og låtar som livsteikn og koka i hop ville historier som ein skremmer seg sjølv med. Men som ordtaket seier: «D’er ikkje liv i alt som rører seg.» Den som rører om noko, har i alle fall liv i seg. Rørekoppar kan verta endå meir rørete med alderen, og lettrørte folk tykkjer radt at røret er rørande.
Orda røra, rørsle, røre og rør heng i hop, men bakgrunnen deira er noko ulik. Røra (norr. hrøra) og det avleidde substantivet rørsle (norr. hrørsla) er arveord. Det er likt til at røra kjem av eit adjektiv som tydde ‘kvik, kraftfull, sterk’. Det adjektivet er ikkje med oss lenger, men me har rørig (av røra), som tyder mykje det same. Me kan til dømes seia at einkvan er «rask og rørig».
So har me opprør, som er eit omsetjingslån (ty. Aufruhr). Grunntydinga til sistelekken ruhr er ‘verksemd, gang’. Hokjønnsordet røre har kome til oss gjennom dansk frå lågtysk. Det same gjeld berøra. Pårørande kjem av eldre dansk paarøre ‘stå nær, vera i familie med’. Røyr (som i avlaupsrøyr, bm. rør) har ikkje noko med denne ordflokken å gjera. Me har elles mange stadnamn som byrjar på Rør-, men dei òg plar koma frå andre ætter. I mange tilfelle er det fiskenamnet røyr (el. røye, av raud) eller rør (‘kant, rand’) som ligg attom slike stadnamn.
Medan me talar om fisk: Nokre likar å fiska i rørt vatn. Kan henda får dei sopa til seg noko rørleg gods på det viset? Andre likar å sitja urørleg på ein stein i urørt terreng. Her vart det ei samrøring av ulike røra-tydingar. Det får vera greitt, men merk at somme mest ikkje rører røra i tydingane ‘flytta, leda’ og ‘ta på, koma borti’. I staden nyttar dei røyva (som heng i hop med ruva): «Eg røyvde ikkje ein finger.» «Det er godt å røyva seg litt.» «Me har ikkje røyvt pengane.»
Røra i tydinga ‘blanda, mengja’ står støtt og godt. Me rører i sausen og i grautgryta, rører ut gjær i væske og rører i hop ingrediensar til vaffelrøre og eggerøre. Ein kan få mat som er so god at ein vert rørt til tårer. Både sinnsrørsler og kroppsrørsler kostar krefter, og det er ikkje berre berre å vera med i ei eller fleire motrørsler heller. Det er framleis mykje som rører seg i målrørsla, miljørørsla og kvinnerørsla. Men fråhaldsrørsla var større før.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
Fleire artiklar
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.
Foto: Frederik Ringnes / NTB
Husforsikring i hardt vêr
Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?
Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.
Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB
Vestre må avslutte konflikter og beklage
«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»
Teikning: May Linn Clement
Tid for realitetsorientering
Valet av Donald Trump til president er ikkje noka tilfeldig ulukke, men ei fylgje av dårleg politisk handverk gjennom lang tid.
Ruslan Gorovij sender pengane han tener som artist, heim til Kyiv, der vener kjøper vedlass til ukrainarar som treng varme i vinter.
Foto: Ukrainian online sales
Eit nytt lovframlegg som legg opp til at det skal bli straffbart å selje ulovleg hogd skog, vil ikkje minst råke folk i øydelagde hus.
James Rebanks på Lillehammer sist veke.
Foto: Morten A. Strøksnes
Ein mann for alle årstider
LILLEHAMMER: Etter å ha skrive to svært populære bøker om landbruk og sauehald hamna James Rebanks i ei krise som førte han til eit dunvær på Helgeland.