I fullt alvor
«Alvor og gaman går ofte saman», seier ordtaket. Hovudregelen er at moroa kjem fyrst og alvoret etter: «D’er mangt som yppest med skjemt og endar med alvor.» I lengda er det leitt med berre alvor, so skjemten plar smyga fram att etter ei stund, i alle fall hjå dei av oss som ikkje er alvorsmenneske. Men kan me seia at alvor er eit alvorsord?
Alvor er i alle fall eit arveord som har vore med oss lenge. Forma alvor er rett nok påverka av dansk. Den norrøne – og islandske – forma er alvara (f.), og i svensk finn me allvar (n.). Då Ivar Aasen granska målføra, fann han hokjønnsformer som ølvøro og ølvuru og inkjekjønnsformer som ollvor, ålvore og alvor. Landsmålsnormalen hans tillèt både ålvora (f.) og ålvore (n.), og han nytta sjølv båe formene. I landsmålsordlistene frå tidleg på 1900-talet er ålvora (f.) og ålvor (n.) tekne med, men når me kjem til 1917, er ålvora ute, og alvor (n.) er kome inn ved sida av ålvor (n.). I 1938 står berre alvor att – som i bokmål.
Sidan alvor ofte vert nytta om ærlege meiningar, er det lett å tenkja at ordet har noko med tysk wahr (‘sann’) å gjera. Granskarane seier noko anna. Dei meiner at substantivet alvor kjem av eit germansk adjektiv som er ihopsett av ala- (‘heil’, jf. all) og -wara (‘var, aktsam’). Grunntydinga ‘heilt aktsam’ har seinare endra seg til ‘omtenksam, venleg, påliteleg, seriøs’. Me brukar ofte alvor om meiningar og utsegner som er ærlege, viktige og ikkje skjemtande, jamfør vendingar som «seia noko i fullt alvor», «ta ein alvorsprat» og «seia nokon eit alvorsord». Alvorleg kan tyda ‘røynleg, ærleg, verd å ansa etter’, jamfør «meina det alvorleg», «alvorleg tala», «ikkje ta noko(n) alvorleg».
Me kan òg nytta alvor og alvorleg når noko vert røyndom eller syner seg for fullt: «Ho gjorde alvor av det.» «Uvêret tok til for alvor.» Som regel er det den harde røyndomen og dei lagnadstunge hendingane som vert omtala soleis. «Det vart blodig (eller livsens) alvor», kan me seia. «Dei skjønar ikkje alvoret i saka.» «Han er alvorleg sjuk.» Folk er ofte alvorsame og alvorstyngde når dei har med graver å gjera, og gravalvoret er noko av det tyngste som finst. Nokre slit med å halda seg alvorleg i slike alvorsstunder. Og hugs: Me kan servera rasande morosame vitsar med alvorleg mine.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
«Alvor og gaman går ofte saman», seier ordtaket. Hovudregelen er at moroa kjem fyrst og alvoret etter: «D’er mangt som yppest med skjemt og endar med alvor.» I lengda er det leitt med berre alvor, so skjemten plar smyga fram att etter ei stund, i alle fall hjå dei av oss som ikkje er alvorsmenneske. Men kan me seia at alvor er eit alvorsord?
Alvor er i alle fall eit arveord som har vore med oss lenge. Forma alvor er rett nok påverka av dansk. Den norrøne – og islandske – forma er alvara (f.), og i svensk finn me allvar (n.). Då Ivar Aasen granska målføra, fann han hokjønnsformer som ølvøro og ølvuru og inkjekjønnsformer som ollvor, ålvore og alvor. Landsmålsnormalen hans tillèt både ålvora (f.) og ålvore (n.), og han nytta sjølv båe formene. I landsmålsordlistene frå tidleg på 1900-talet er ålvora (f.) og ålvor (n.) tekne med, men når me kjem til 1917, er ålvora ute, og alvor (n.) er kome inn ved sida av ålvor (n.). I 1938 står berre alvor att – som i bokmål.
Sidan alvor ofte vert nytta om ærlege meiningar, er det lett å tenkja at ordet har noko med tysk wahr (‘sann’) å gjera. Granskarane seier noko anna. Dei meiner at substantivet alvor kjem av eit germansk adjektiv som er ihopsett av ala- (‘heil’, jf. all) og -wara (‘var, aktsam’). Grunntydinga ‘heilt aktsam’ har seinare endra seg til ‘omtenksam, venleg, påliteleg, seriøs’. Me brukar ofte alvor om meiningar og utsegner som er ærlege, viktige og ikkje skjemtande, jamfør vendingar som «seia noko i fullt alvor», «ta ein alvorsprat» og «seia nokon eit alvorsord». Alvorleg kan tyda ‘røynleg, ærleg, verd å ansa etter’, jamfør «meina det alvorleg», «alvorleg tala», «ikkje ta noko(n) alvorleg».
Me kan òg nytta alvor og alvorleg når noko vert røyndom eller syner seg for fullt: «Ho gjorde alvor av det.» «Uvêret tok til for alvor.» Som regel er det den harde røyndomen og dei lagnadstunge hendingane som vert omtala soleis. «Det vart blodig (eller livsens) alvor», kan me seia. «Dei skjønar ikkje alvoret i saka.» «Han er alvorleg sjuk.» Folk er ofte alvorsame og alvorstyngde når dei har med graver å gjera, og gravalvoret er noko av det tyngste som finst. Nokre slit med å halda seg alvorleg i slike alvorsstunder. Og hugs: Me kan servera rasande morosame vitsar med alvorleg mine.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Nicolas Leirtrø, Øyvind Leite og Amund Storløkken Åse utgjer trioen med namnet I Like to Sleep.
Foto: Sigrid Erdal
Spanande klangunivers
Trondheimstrioen har laga ei mangfaldig plate.
Isbilar er ikkje noko nytt, men heller ikkje nokon garanti for kvalitet.
Foto via Wikimedia Commons
Isbilen spelar høgt, men taper på kvalitet.
Kor mykje vatn er det eigentleg mogleg å ha i ein iskrem og framleis få han til å likne ein fløyteis?
Foto: Seth Wenig / AP / NTB
Eit teikn på frustrasjon
Korkje Trump eller Biden har i røynda full kontroll på auke og fall i inflasjon eller kriminalitet.
Else Hagen: «Familie» (1950), olje på lerret. Rolf E. Stenersens samling / Munchmuseet.
Etterlysing og turné
Else Hagen er i dag eit ukjent namn for mange, men det er i endring.
Anders Folkestad og Torbjørn Ryssevik meiner det er nødvendig å styrke den vidaregåande skulen si studieførebuande rolle.
Gorm Kallestad / NTB
Studieopptak og skulifisering
Statsråden gjer rett i å avvise opptaksprøver som hovudveg til høgare utdanning.
Papiravisa