Fortida lever farleg. Ho er i hendene på skiftande ettertider. Og dei gjer stort sett som dei vil med henne.

I den gamle Sovjetunionen vart det sagt at fortida var meir uviss enn framtida. Skiftande politiske vindar laga ei fortid som forklarte samtida slik at dagens politiske regime stod fram som målet for den historiske utviklinga. Fortida og historia vart mønstra som ei vaktande hird for dagens politiske regime. Fortida stod til teneste. Ho måtte det.

Dette vart slik fordi marxist-leninistane såg på historia som ein naturbunden prosess dei skulle tolke og styre. Slik vart historie og fortid dagsaktuell politikk.

Marxist-leninistane er nok av dei som har vore mest hardhendte i handteringa av fortida og historia. Men dei er ikkje åleine. På Balkan er historia i ekstrem grad med i aktuell politikk, i Midtausten òg.

Og då vi på 1800-talet skulle atterreise Noreg som ein sjølvstendig nasjon, mobiliserte vi mellomalderhistoria vår, med heltekongar. Snorres persongalleri marsjerte inn i skule og litteratur. Per Sivle fylte songbøkene, Ibsen og Bjørnson fylte teatera. Nasjonen reiste seg.

Ettertida har sett litt meir avbalansert på dette. Historikarane i dag meiner at Snorre, i si historieskriving, fortel meir om si eiga samtid enn om den tida han skriv om. Som historieforteljar må han justerast. Det er rett og slett ikkje sant, alt som står.

Og sentrale hendingar hos Snorre har vandra inn i ei tåke der det kjende er blitt ukjent. Slaget i Hafrsfjord er ikkje det det var. Var det noko slag? Kven slost? Om kva? Kva tid? Spørsmåla er fleire enn svara. Og slaget ved Svolder, då Tryggvason høgt i si lyfting stod, er blitt borte. Ingen har funne Svolder.

For nokre år sidan vart eg invitert av nokre vener på ei reise til Egypt. Det var seriøse folk som vart samde om at vi alle måtte halde eit foredrag om Egypt for dei andre i gruppa før vi reiste. Ein fortalde om pyramidane, ein anna om historia, ein tredje om dagens Egypt. Eg tok på meg å halde fordrag om Moses. Eg måtte på Universitetsbiblioteket i Oslo. Det vart mykje arbeid.

Og eg oppdaga at faghistorikarar stort sett meiner at Moses er ein litterær figur. Fysisk har han aldri levd. Historiske oversiktsverk meiner stort sett at Israels historie før kong David er eventyr, mytar og segner.

Mykje glid då ut av historia: patriarkane, opphaldet i Egypt. I Det gamle testamentet er opphaldet i Egypt stort og omfattande. Men ingen har funne spor i Egypt etter noko slikt. Kjeldene finst ikkje. Derimot vart det alt mot slutten av mellomalderen påvist at forteljinga om vandringa gjennom øydemarka ikkje kan vere korrekt, faktisk. Så store menneskemengder kan ikkje flyttast slik det blir fortalt. Og alle forsøk på å rekonstruere vandringsvegen har vore mislukka.

Så må Det gamle testamentet tole det same av ei frimodig ettertid som Snorres Heimskringla må tole. Gamal, trygg og veletablert kunnskap må vike, som Svolder og Moses.

Det skjer ikkje utan strid. Gamle sanningar er kjære.

Striden om Bibelens skapingssoge ulmar enno her og der. Striden om Israels historie er framleis eit levande bål.

Om Snorre har striden stilna. Han har gått inn i litteraturen som ein stor forteljar og personskildrar. Og han ruver i samtidig europeisk historieskriving. Men i dag veit vi at vi ikkje må tru alt vi les.

Å vite sikkert i ettertid kva som har hendt, er vanskeleg, kanskje uråd. Moderne minneforsking avslører at vi alle lyg om det som har hendt i vårt eige liv. Vi pyntar og redigerer, utan å vite det. Moderne rettsvitskap utviklar teknikkar for å prøve å avsløre vitne som talar usant i vitneboksen i den sterke trua at det er gudsens sanning dei fortel.

DNA-teknikken har frikjent menneske som har sete i fengsel i tiår, felte av overtydande og trygge vitne som var sikre i si sak. Dei laug ikkje. Men det dei sa, var ikkje sant.

Så er løgna, eller usanninga om vi heller vil, eit sleipt og farleg krek, som smyg og ålar seg fram overalt: i historia, i livet vårt og i rettssalen.

Og ho steller til mykje ugreie.

Andreas Skartveit