Makta som historisk aktør dukkar tidleg opp i historia. I urforteljinga om korleis alt vart til, historia om Edens hage i Mosebøkene, bruker den allmektige Gud allmakta si til nådelaust å straffe dei ulydige menneska. Gud hadde makta og brukte henne. Og det vart synd om Adam og Eva, som var rettslause og maktlause.

Då Gud etter kvart trekte seg tilbake til himmelen, tok han allmakta med seg. Det skrøpelege og avmektige mennesket måtte åleine greie seg mot ein mektig og vill natur med den makta som vart att.

Det vart eit strev, med vêr og vind, farlege og ville dyr, sjukdommar og mykje anna.

Men éin bit av makta vart att på jorda, mellom menneska: makta til å ordne samlivet menneska imellom.

Og kampen om denne restmakta var i gang. Maktkampar vart eit uendeleg tema i historia. Å fordele den makta som var att, var menneskets makt og ansvar.

Og det vart tenkt, av tenkjarar, politikarar og folk flest. Det vart mykje uro og maktbruk, for å få makta.

I boka Staten, ca. 400 år f.Kr., lar Platon Sokrates slå fast kva som må til for at det skal bli ro og fred i samfunnet, til beste for alle: Filosofane, dei som elskar visdommen, må få makta i samfunnet. Dei må få denne makta fordi dei ikkje søkjer henne. Dei er heva over dei småtinga menneska syslar med. Dei som ønskjer å styre staten, bør ikkje sleppe til, seier Sokrates hos Platon.

Desse filosofane får stor makt og fullmakter. Dei skal, i løyndom, bestemme kven som skal ha born saman. Det må sjå tilfeldig ut, slik at dei komande foreldra ikkje forstår kva som skjer.

Og dei har plikt til å sjå til at ungdommane tenkjer samfunnsnyttige tankar, slik at dei gjennom livet meiner eitt og det same. Til det kan filosofane bruke usann propaganda.

Gjennom tidene har autoritære leiarar funne mykje godt hos Platon.

Godt eit par tusenår seinare meinte den jødiske filosofen Baruch Spinoza i Nederland det heilt motsette av det Platon tenkte.

Filosofane tenkjer ikkje om menneska slik dei er, men slik dei gjerne ville at dei var, seier Spinoza. Dei har aldri laga ei brukbar statslære, dei har alltid tenkt om utopiar og farne gylne tider.

Her er det ein stor avstand mellom teori og praksis, og «difor held ein teoretikaren og filosofen for å vere den minst skikka til å styre ein stat», slår Spinoza fast.

Klassikaren om den politiske makta er boka Fyrsten, utgitt av den italienske politikaren Niccolò Machiavelli i 1513. Hovudmålet hans var å lære fyrstane å verne makta si og ikkje tape henne til andre. Til det var alle middel lovlege. Også han har levert mykje godt til autoritære leiarar i hundreåra som kom.

Lenins leninisme vart saman med marxismen tankegrunnlaget for kommunismen, dei kommunistiske statane og deira styre. Den sosialistiske revolusjonen kjem ikkje spontant, sa Lenin. Det har ikkje proletariatet evne og krefter til. Ein vellukka revolusjon må planleggjast og leiast. Det er oppgåva til det revolusjonære partiet, den politisk medvitne eliten i arbeidarklassa. Og dette partiet måtte vere stramt disiplinert. Når vedtak var gjort, var all debatt slutt. Vedtaket var bindande for alle medlemer. Avvik frå den rette lina måtte stoppast med dei middel som trongst. I historia har denne læra fått namnet demokratisk sentralisme.

Og denne læra har gitt substansielle bidrag til tyranniets blodige historie, med moskvaprosessar, GULag og meir til.

Det er mange måtar å lese historie på. Éin måte kan vere å lese historia som ein evig kamp mellom elitane og folket, kven no det er.

At folket i ulike drakter toga inn i maktkorridorane, med nasjonalforsamlingar og konstitusjonar, slik det har hendt på våre kantar, er nokså nytt i historia.

Og folkemakta er framleis truga av nye elitar.

Og maktglade elitar har lett tilgang til elitetankar, frå Platon til Lenin.

ANDREAS SKARTVEIT