I gammal tid var det vanleg å tru at dei underjordiske kunne kaste sjukdom på folk og husdyr. I mange fjøs kunne det vere ein spesiell bås som ikkje kunne nyttast fordi han var huldrefolket sin. På slike «hørd-båsar» ville kyrne på garden stå i fare for å døy av brå og uforklarleg sjukdom, og båsane fekk dermed stå tomme.

Ute på sommarbeitet var dyra heller ikkje trygge, til dømes kunne lamma som gjekk på utmarksbeite, somme gonger få kasta på seg stygge brannsår på hovudet – i Noreg fekk denne lidinga naturleg nok namnet alveld. Men skulda for denne smertefulle sjukdomen finn vi hos romegraset, ei sped myrplante med vakre gule blomar.

Alveld

Hos lam med alveld vil huda på hovudet og kring auga hovne opp, og det utviklar seg raskt opne, væskande sår. Såra svir og klør, og lamma vert rastlause og lysskye, det går gjerne verk i såra, og dyra kan i alvorlege tilfelle døy av svolt, uttørking eller infeksjonar. Svekte og forvirra lam kan òg rote seg ut i farleg terreng og setje seg fast i ei steinur eller ramle utfor i bratt lende. På det viset har dyr med alveld ofte vorte funne att på beitet med knekte bein eller andre skadar.

Det er nok difor romeplanten tidleg fekk tilnamnet «beinbrekkaren». Og på latin blir det alltid litt finare; romegraset har fått namnet Narthecium ossifragum, der «os» tyder bein og «fragum» å brekke eller bryte. Namnet vart først brukt i 1667, i eit brev til botanikaren Simon Paulli i København der romen vart omtala som norsk beinbrekkande gras (gramen norvegicum ossifragum), noko Carl von Linné plukka opp då han sette seg føre å gje alle dyr og plantar latinske namn seinare på 1700-talet. Plantenamnet rome kjem forresten frå norrønt og tyder veik eller skrøpeleg, og det kan tyde på at folk lenge har sett at beiting av romeplanten kan henge saman med sjukdom.

Solbrende

Det som skjer, er at dyra rett og slett blir kraftig solbrende. I det ferske graset på beitet er det mykje av det grøne fargestoffet klorofyll. Mikroorganismane i vomma bryt dette ned til fylloerytrin, dette delvis omdanna pigmentstoffet blir teke opp i blodet og deretter reinsa ut av levra og skilt ut med gallen. Romeforgifting fører til svekt leverfunksjon, då aukar nivået av fylloerytrin i blodet, og noko av fargestoffet samlar seg opp i huda. På same vis som klorofyll er fylloerytrin i stand til å reagere med lys og ta til seg energi. Men no fører det berre til skadar i vevet, mykje på grunn av danning av reaktivt oksygen.

Dei mest utsette stadene er der huda ikkje er dekt av ull, og skadane vert naturleg nok verst på kvite dyr med lite pigment. Dette har sauer og sauebønder slite med i hundrevis av år, men enno beiter sau på romedekte kystmyrar, og i Midt-Noreg er alveld framleis ein vanleg sjukdom. I dei verst råka besetningane kan inntil helvta av lamma bli sjuke. Eldre dyr har betre evne til å tole plantegiftene, og dei blir heller ikkje sjuke.

Leverskade

Den vesle, gule blomen som har skulda for alle desse lidingane, er ein vanleg del av floraen på myr og litt sure lyngheiar mange stader i Europa, også her i Noreg – mest langs kysten frå Jæren til Helgeland. Det finst fleire teoriar om kvifor romegraset er så giftig for dyra. Det er gjort mange forsøk for å finne ut om andre organismar som veks på plantene, kan ha skulda, og ei rekkje giftige soppar og bakteriar er testa ut.

Det som ser ut til å vere mest giftig, er ei gruppe store organiske molekyl som blir kalla saponinar, og som det er mykje av i blomane. Desse stoffa blir, på same vis som nedbrytingsprodukta frå klorofyll, omdanna i levra og skilde ut med gallen, og det er truleg denne prosessen som skader levercellene. Men giftstoffa kan gje skade også i tarm og nyrevev, og hos storfe og elg som et for mykje romegras, er det nyreskadane som er verst. I forsøk med sau er det vist at dyr som utviklar alveld, også har ein forbigåande periode med nyreskade, men det kan sjå ut til at leverskadane kjem raskare og blir meir dominerande hos sau enn hos dei større drøvtyggjarane.

Hos lam som blir tekne heim frå utmarka og sleppte ut på kraftig haustebeite på håa, kan det bli ein akutt overdose av klorofyll. Sjølv med ei normalt fungerande lever kan dei få så mykje fylloerytrin i kroppen at dei får dei same skadane, og dette blir gjerne kalla «haustalveld».

Mange døyr

Det finst ingen lækjemiddel mot leverskadane, og for alle dyr med alveld er rådet å få dei raskast mogleg inn i hus og å gje dei skrint fôr med lite klorofyll, gjerne høy. Skadane i huda kan bli store, og det kan vere naudsynt å behandle mot sekundærinfeksjonar, men for dei dyra som blir tekne i hus i tide, vil det oftast gå bra. Lam som ikkje blir oppdaga vil kunne lide ein smertefull død, og i dei delane av landet der det veks mykje rome, kan romeforgifting og alveld vere ein viktig grunn til tap av lam på utmarksbeite.

Arve Nilsen