Musikk og lyrikk

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Salmeteksten «Abide With Me» er skriven av den skotske diktarpresten Henry Francis Lyte. Han var fødd i 1793 på landsbygda søraust i Skottland, der han levde dei fyrste åra.

Då foreldra skilde lag, vart han send til ein skule i Irland. Der tok rektoren den gåverike guten til seg som ein del av familien. Andre diktarar som har vore elevar ved Portora Royal School, er Oscar Wilde og Samuel Beckett.

Som dei heldt Lyte fram som student ved Trinity College i Dublin, der han utdanna seg til prest i den engelske kyrkja. Han gifta seg til ein viss velstand, og fembarnsfaren tente som jordnær og jovial landsbyprest sørvest i England, der han stod på god fot med lokale fiskarar og born.

Politisk var han konservativ. Som slaverimotstandar tok han aktivt del i arbeidet med å avskaffa slavehaldet i Storbritannia.

På fritida dreiv han med arkeologiske utgravingar, botanikk og fløytespel. Ei hovudinteresse var språk og litteratur. Han meistra latin, gresk og fransk, og bygde seg ei av dei største private boksamlingane i lands­delen, i hovudsak poesi og teologi.

William Henry Monk

Frå 1826 gav Lyte ut fleire samlingar med eigne dikt og salmar. Etterlatne verk vart samla i boka Remains (1850). Mest kjend er han for salmen «Abide With Me», som han skal ha skrive både tekst og tone til kort tid før han døydde av tuberkulose i 1847, 54 år gamal.

Fjorten år etter kom teksten med i den fyrste utgåva av det som sidan, i reviderte utgåver, har vore salmeboka i den engelske kyrkja, Hymns Ancient and Modern (1861).

Salmebokredaktøren var William Henry Monk, ein engelsk Landstad. Monk var organist og komponist òg, og skreiv sin eigen tone til Lyte-teksten, «Eventide», som sidan har vore melodien salmen er sungen til. Tittelen henta han frå opningslina: Abide with me, fast falls the eventide.

Wembley-songen

I nær hundre år, sidan 1927, har salmen vore framført på Wembley stadion i London før avspark i finalekampen i verdas eldste fotballturnering, den engelske FA-cupen. To år seinare tok ein opp same skikken i finalen i rugbyturneringa Challenge Cup, same året som finalekampen for fyrste gong vart lagd til Wembley stadion.

Under opningsseremonien for dei olympiske sumarleikane i London i 2012 vart songen framført av den skotsk-zambiske artisten Emeli Sandé. Ho song han òg før FA-cupfinalen i 2020. På grunn av pandemien vart den utsette kampen spela for tomme tribunar, og fjernsynssjåarane såg og høyrde Sandé syngja salmen frå taket på Wembley stadion.

Salmen har vore nytta ved bryllaup og gravferd i den engelske kongefamilien. Han vart sungen i gravferda til forfattaren og nobelprisvinnaren Rudyard Kipling i 1936 og til nonna og nobelprisvinnaren Mor Teresa i 1997. For ti år sidan vart songen spela under den fransk-amerikanske 70-årsmarkeringa av invasjonen av Normandie i juni 1944.

Vegen til Emmaus

Som utgangspunkt for teksten henta Lyte ord og vendingar frå forteljinga om Emmaus-vandrarane heilt sist i Evangeliet etter Lukas: «Same dagen var to læresveinar på veg til ein landsby som heiter Emmaus, seksti stadier frå Jerusalem, og dei tala med einannan om alt det som hadde hendt.»

Seksti stadier svarar til ei mil. Med «alt det som hadde hendt», sikta Lukas til at meisteren til dei sorgtunge læresveinane eit par dagar før hadde vore krossfesta og gravlagd i Jerusalem. Emmaus-vandringa er nytta som motiv i ei rekkje norske salmar, og i dikt av mellom andre Gunvor Hofmo, Kaj Skagen og Arnold Eidslott.

Lukas skriv vidare: «Medan dei no tala saman og drøfta dette med kvarandre, kom Jesus sjølv og gav seg i lag med dei. Men dei var som synkvervde, så dei kjende han ikkje att.» Dei tre vart så gåande og prata på vegen, før det vart tid for å skilja lag med den framande: «Då dei kom bort imot den landsbyen dei skulle til, lest han vilja gå lenger.»

Førelegg

Det direkte førelegget til opningslina i salmen finn ein i det neste Lukas-verset: «Men dei nøydde han og sa: ’Ver hjå oss! Det lid mot kveld, og dagen hallar.’ Då gjekk han inn og gav seg til hjå dei.»

Vendinga «Ver hjå oss! Det lid mot kveld» heiter i den engelske bibelomsetjinga: «Abide with us: for it is toward evening.» Som opningsline skreiv Lyte: «Abide with me, fast falls the eventide.»

Engelske abide, eller som det helst vert skrive i dag, bide, og norske bia, kjem av norrøne bida, venta.

Sitat i sitat

Nok ein referanse til Det nye testamentet nyttar Lyte i den nest siste lina i den nest siste strofa. «Where is death’s sting? Where, grave, thy victory?» henta Lyte frå Paulus’ fyrste brev til korintarane (15,55): «O death, where is thy sting? O grave, where is thy victory?» I norsk bibelomsetjing heiter det: «Daude, kvar er din brodd? Daude, kvar er din siger?»

Sitatet er sjølv eit sitat. Orda Lyte henta frå den kristne bibelen, hadde Paulus henta frå den hebraiske bibelen. For somme av lesarane til Paulus var det kjende referansar til «Han skal gjera dauden til inkjes for all æva» (Jesaja) og «Kvar er di sott, du daude? Kvar er din pest, du helheim?» (Hosea).

Siteringane spenner såleis over eit tidsrom på meir enn 2500 år, med vekslande religiøse førestillingar. Ein moderne lesar kan merka seg at substansen i sitata ikkje er ein lovnad om æveleg lukke, men fråvær av pine.

Tolkingar

«Abide With Me» er omsett til ei lang rekkje språk, mellom andre tysk, fransk, spansk, italiensk, russisk, portugisisk, svensk, dansk og færøysk.

Ei norsk omsetjing av «Abide With Me» vart gjord av presten Gustav Jensen (1845–1922) i samband med at han redigerte Forslag til en revideret salmebok for den norske kirke (Kristiania, 1915), ein Landstad-revisjon. Jensens «Aa bliv hos mig! Nu er det aftentid» inneheld fem av dei åtte strofene i originalteksten.

Ei innspeling av Olav Werner og Aase Nordmo Løvberg var i 1972 ein av dei mest spela songane i radioprogrammet Ønskekonserten i NRK. Mykje kjend er ei innspeling av Ole Paus som kom i 1991, på albumet Salmer på veien hjem, som han gav ut i lag med Mari Boine og Kari Bremnes. I februar i år vekte songaren Camilla Amundsen stor merksemd over heile landet då ho tolka salmen til Henry Francis Lyte i fjernsynsprogrammet The Voice på TV 2.

Henry Francis Lyte

Ver her hjå meg

Ver her hjå meg, for no er natta nær.

Mørkeret metnar. Herre, hjå meg ver.

Når ingen annan hjelpar syner seg,

du, hjelp for hjelpelause, ver hjå meg.

Livsdagen løyar. Livsdagen er stutt.

Jorda har gleder. Gledene tek slutt.

Alt eg kan sansa, er foranderleg.

Du, uforanderlege, ver hjå meg.

Eg bed om meir enn prat og snøgg visitt.

Ver slik du var hjå dei i livet ditt.

Vernande, ledig, varm, usliteleg.

Stikk ikkje berre innom. Ver hjå meg.

Kom utan velde, utan torerøyst.

Ver mild og god, med vengjer som gjev trøyst,

hjarte og sjel for alt som græt og gneg.

Kom, ven av syndarar, og ver hjå meg.

Smilet ditt fall på meg då eg var barn.

Sjølv om eg gjorde opprør, hard som jarn,

svikta du aldri, slik eg svikta deg.

Heilt til det siste, Herre, ver hjå meg.

Nærleiken din, han signar dagen min.

Vernet mot vondt er berre nåden din.

Kvar kan eg kvila anna enn hjå deg?

I regn og solskin, Herre, ver hjå meg.

Fiendefrykta kverv når du sit hjå.

Børa mi letnar. Det gjer gråten òg.

Dauden og grava mistar brodd og preg.

Eg kjenner jubel når du er hjå meg.

Hald du din kross mot augo eg lèt att.

Lys på min sti, og skin i skuggenatt.

Himmelgry kjem og skuggejorda dreg.

I liv og daude, Herre, ver hjå meg.

Etter «Abide With Me» (1847)
Attdikta av Håvard Rem


Ei opplysing i ingressen vart endra tysdag 26. desember kl. 13:45. Samstundes vart fylgjande tekst lagt til: «Å, ver hjå meg», ei attdikting av «Abide With Me» til nynorsk ved Peter Hognestad, med alle dei åtte strofene, kom i boka «Nynorsk salmebok for kyrkja og heim og møte», 1925. «Å vær sjå mæg», ei attdikting av «Abide With Me» til dialekt ved General Forsamling, med fire av dei åtte strofene, kom på albumet «Frykten for å leva», 2019.