Våren 2001 byrja eg som informasjonskonsulent i Det Norske Samlaget. Dette var året då Popsongar av Frode Grytten, Ei vinterreise av Ragnar Hovland og Landfastlykke av Brit Bildøen kom ut. Året etter debuterte Brynjulf Jung Tjønn, og Olaug Nilssen gav ut si andre bok. Men året før eg starta i forlaget, hadde Morgon og kveld av Jon Fosse kome ut, og no kom billigbokutgåva.

Omslaget på Morgon og kveld er ein klassikar i seg sjølv: grått, med ein svart og ein kvit «krusedull» på. Det mørke og det ljose, ein sentral kontrast i mykje god litteratur, ikkje minst hjå Jon Fosse. Morgon og kveld, byrjing og slutt, fødsel og død – og alt dette imellom. Det mørke sinnet og det ljose sinnet, alt som kjempar om oss.

22 år gamal hadde eg høyrt om Jon Fosse, men aldri lese han, mest fordi eg hadde høyrt at han var så tung og vanskeleg å lesa. No skjønte eg at eg måtte til pers, eg som hadde byrja å arbeida på Samlaget (og i lynfart kvitta meg med både pronomenet me og a-infinitiv, men det er ei anna soge).

Eg las Morgon og kveld og vart skjelven, mør og ør av denne vesle, djuptloddande soga om ein mann som heiter Johannes, som har blitt fødd, og som no skal døy og dermed ta farvel med livet. Tenk at ein kunne skriva slik, fortelja eit heilt liv på så få sider. Tenk at nokon hadde fanga den smålåtne måten folk heime i Hardanger snakka på, at dei stod der og sa det eine og det andre, utan eigentleg å seia noko som helst – tilsynelatande. Fjorden, båten, felespelet i bøkene til Fosse, det kjendest som heime.

Morgon og kveld var det vakraste, varaste, tristaste og finaste eg hadde lese, og vanskeleg var det slett ikkje. Etter at eg sjølv byrja å skriva bøker, har eg ofte måtta svara på spørsmål om favorittforfattar. Då endar eg alltid med å svara Jon Fosse.

Hardanger i hjarta

Eg kjenner på ein slektskap og er stolt over at me kjem frå Hardanger, Fosse og eg, sjølv om det er halvannan time og nesten som å reisa frå éi verd til ei anna når ein dreg frå Fosses Strandebarm til mitt Granvin. I Strandebarm er fjorden open og vid, inne hjå oss er han trong og tett. Største skilnaden ligg nok likevel i at det i Strandebarm ligg mange bedehus, medan Hans Nielsen Hauge aldri kom seg til «spelarhola» Granvin. Det er eit djupt religiøst område Jon Fosse vaks opp i. Så er det som kjent mykje religiøsitet og tru i bøkene hans òg.

No tenkjer eg meir og meir at trass i det «urvestlandske» i romanane til Jon Fosse er dei framfor alt stadlause, tidlause, universelle.

Verdsborgaren Fosse skriv verdslitteratur – og no har han fått ein verdspris.

Jon Fosse var midt i dramatikkperioden sin og gav ikkje ut mange romanar i dei seks åra eg arbeidde på Samlaget. I 2004 kom Det er Ales, ei ny lita perle som på sett og vis kan minna litt om Morgon og kveld. I 2007 kom Andvake, som sidan vart første del av den fabelaktige Trilogien, som nesten minner om ein høglitterær thriller. Eg likte desse bøkene så godt, men eg klarte ikkje å sleppa taket i Morgon og kveld, som kanskje er det ljosaste vesle prosastykket som har kome frå Fosse si skrivarhand.

I 2012 måtte eg i månadsvis liggja heilt stille og venta på tvillinggutane mine, så rastlaus og spent at eg ikkje klarte å ta inn noko litteratur, sjølv om eg hadde betre tid enn nokon gong før eller sidan. Den einaste boka eg orka å lesa, var Morgon og kveld. Eg var tung og varm, og eg gret då eg las om Johannes som har levd heile livet sitt på ein liten stad – i kjærleik, i ljos og i mørke, og som no skal døy og bli borte for denne verda.

Det er den kjensla eg så ofte får når eg les Fosse. At livet mitt heng saman med andre sine liv. Vår tid heng saman med tidlegare og komande tider. Menneska heng saman med naturen. Alt heng saman med alt, og slik er det berre.

Kollektiv prisrus

Gret gjorde eg òg då eg førre veke sat i ein vindaugspost i bokhandelen i Odda under Litteratursymposiet og blei intervjua om min eigen forfattarskap. Berre timar før hadde me fått vita at det utrulege verkeleg hadde hendt: Jon Fosse frå Strandebarm, Hardanger, Vestlandet, Noreg hadde fått Nobelprisen i litteratur. Då eg fekk nyhendet, innsåg eg at eg aldri eigentleg hadde trudd på at det skulle skje, trass all tisking og kviskring om sjansane for nett det.

Det låg ein nobelprisrus, ei yr og dekadent glede og sveva over Odda denne torsdagen, der sola til overmål skein. Og så sat intervjuaren der og siterte det nobelprisvinnaren nyss hadde sagt om seg og nynorsken, og ville vita kva eg tenkte om det. For første gong på snart tjue år kom tårene medan eg sat på ei scene.

Eg møtte ikkje ein einaste forfattar, eigentleg ikkje eit einaste menneske, i Odda denne dagen som ikkje var særs stolt, glad og rørt over det som hadde skjedd. Ingen klarte å snakka om anna. Og blant oss som skriv på nynorsk, var kanskje gleda aller størst, utan at slikt kan målast eller graderast. Kanskje fordi ein ofte kan få inntrykk av at språket vårt står i fare for å verta utrydda. Me driv likevel med vårt, prøver gjera vårt beste. Men så går altså Jon Fosse bort og vinn Nobelprisen i litteratur, og takkar nynorsken, språket sitt, det som han set så høgt, det som me set så høgt. Då rettar me ryggen, alle som ein.

Dette er stort for nynorsken, for Hardanger og Vestlandet, og for norsk litteratur. Det er òg stort og viktig for Samlaget, redaktørane hans før og no, og det hardtarbeidande einkvinnes-agenturet som får bøkene hans ut i verda.

Prisen er likevel Jon Fosse sin, og berre hans. Det er han som skriv, og som har skrive i alle desse åra. Det er han som klarar å kombinera det gjenkjennelege vesle livet med store tankar og liner, og ei språkføring og ein eigenart ingen andre kan nærma seg.

Midt i krysset

Eg håpar at folk no vil oppdaga at Jon Fosse ikkje er vanskeleg å lesa i seg sjølv. Han skriv medrivande og eksistensielle bøker om liv og lagnader me kan kjenna att, om kjærleik og død og iblant om det som er fælt og mørkt. Så dansande lett skriv han at alt berre flyt av garde. Dette med punktuma som ikkje er der, gløymer ein fort.

Dessutan har Fosse ein rytmesans og musikalitet som ingen andre har. Det er snakka mykje om det gjentakande i teaterstykka hans. Og visst finst det gjentakingar i romanane hans òg, slik det jo gjer i den menneskelege hjernen, i alle fall i min. Skal eg nemna eit ord eg forbind med Fosse, er det likevel rytme, som slåtten som syng frå hardingfela, eller som bølgjeskvulp mot fjøresteinane ein stad på Fosse sitt mytiske, ofte namnlause Vestland. Eg vil tru me er mange som, bevisst eller ubevisst, har lært av den store meisteren på dette området, og på andre område. Så får me håpa at Fosse sjølv finn det meir fint enn plagsamt at han truleg har inspirert fleire generasjonar av forfattarar her i landet.

At Fosse er lett å lesa, betyr ikkje at tekstane hans er enkle. Det er dei ikkje. Dei er sjølvsagt komplekse, til gagns. Sjå til dømes på storverket Septologien, tre tjukke band om målaren Asle, dei som kanskje har gjort at Jon Fosse no har fått denne prisen. Dette verket kan lesast som det er, rett fram, men det kan også lesast og «løysast» som ei gåte eller ein lauk med mange lag i.

Kva er røyndom, kva er draum? Kva har eigentleg skjedd, og når? Septologien er som ein mystisk katedral ein berre kan gå og gå i.

Verket startar med to liner som kryssar kvarandre, på eit lerret. Kanskje er det to liner som kryssar kvarandre i skrivinga til Jon Fosse også. Det enkle, lette kryssar det djupe og komplekse. Det konkrete, kvardagslege kryssar det eksistensielle og åndelege. Det vesle livet kryssar den store æva, bygdeguten kryssar den lærde og intellektuelle, det vestlandske kryssar det universelle. Slik kunne ein sikkert halda på. Uansett trur eg det er nett der dei to linene kryssar kvarandre, at det geniale oppstår. Og alt skjer under det nynorske taket, der Jon Fosse alltid har halde til.

Ein annan stad i den tjue år gamle diktsamlinga Auge i vind står dette: «Måtte den kjærleik eg har/ bli verande hos dykk/ de mine kjære». Og eg tenkjer at kjærleik tappa om til slik poesi, til slik litteratur, er det berre å takka for.

Ruth Lillegraven

Ruth Lillegraven er forfattar.