Framgangen til bompengepartiet er komen som ein kalddusj på heile det politiske miljøet i Noreg. Enkelte forstod kan hende at den stadige auken i bompengar, spesielt i dei store byane, ville møta motstand før eller seinare. Ingen i dei etablerte partia hadde likevel sett føre seg at bompengelista kunne bli blant dei største i byar som Bergen og Stavanger.

No må ein understreka at dette norske opprøret er ganske lite og ufarleg. Samanlikna med dei gule vestane i Frankrike, brexitopprøret i Storbritannia eller valet av Donald Trump i USA, står Folkeaksjonen nei til meir bompengar (FNB) fram som ei nokså pynteleg rørsle. Fedrelandet blir neppe snudd opp ned fordi ein del bompengemotstandarar kjem inn i nokre av kommunestyra i september.

Dårleg leiarskap

Likevel er det verdt å stogga opp ved det som skjer: Etter at Framstegspartiet blei eit styringsparti, er FNB det nærmaste me har ei populistisk folkerørsle i Noreg. Rørsla er eit produkt av at politikarane i fleire tiår neglisjerte viktige sider av infrastrukturen i landet. Når ein endeleg fann ut at Noreg var fleire tiår på etterskot innan veg, jarnbane og kollektivtrafikk i byane, blei det sett i gang ei storstilt utbygging. Problemet var berre at dei offentlege budsjetta – sjølv i eit land som Noreg – var oppbrukte. Løysinga blei å leggja ekstraskatt på éi gruppe, bilistane. Då mange oppdaga at ei heil månadsløn var i ferd med å bli inndregen av staten, fekk bompengelistene vind i segla. Det heile har vore eit godt døme på dårleg politisk leiarskap.

Norske politikarar kan likevel trøysta seg med at stoda i andre vestlege land er mykje meir alvorleg. Fellesnemnaren for misnøya er internasjonaliseringa, som har skapt avindustrialisering kombinert med auka økonomiske skilnadar og masseinnvandring til dei gamle europeiske nasjonalstatane. Globaliseringsprosjektet blei selt inn til europeiske og amerikanske veljarar som noko som skulle gje auka velstand og lukke. Så syner det seg at grovt rekna halvparten av veljarane ikkje likar det dei får servert. Resultatet er eit bitrare politisk klima og større avstand mellom veljarar og politikarar. Den politiske ustabiliteten i dei vestlege demokratia har auka monaleg dei siste åra.

Inn med broilerar

Kvifor blir det slik? Noko som er lett å peika på, er utviklinga av dei politiske partia. Samstundes som dei politiske apparata er blitt større og etter kvart fylte med profesjonelle politikarar, såkalla broilerar, har medlemstala i partia gått attende. Den folkelege forankringa av partia er med andre ord blitt mindre. Det held å gje eit døme frå vårt eige land: I 1996 hadde dei norske politiske partia eit samla individuelt medlemstal på 244.000 personar. I 2016 hadde talet falle til 159.000, altså med rundt ein tredel (Kjelde: Christian Lehnes masteroppgåve i statsvitskap, UiO 2017). Samstundes hadde folketalet i Noreg auka med omlag 800.000.

Stadig mindre parti styrer med andre ord ein stadig større folkesetnad. Å snu denne utviklinga ser ut til å vera viktig for å gje demokratiet vårt større legitimitet.

At folk i store mengder plutseleg skulle melda seg inn i partia igjen, er lite truleg. På den andre sida kunne ein drøfta om det hadde vore mogleg å opna opp nominasjonsprosessen i partia. I dag blir vallistene til stortings- og kommuneval sette saman av dei stadig færre partimedlemmene. Om veljarane kunne registrera seg som veljarar – men ikkje medlemmer – av partia og delta i nominasjonane, ville det skapa ei vitamininnsprøyting i heile systemet.

USA syner at opne nominasjonsprosessar ikkje er nokon garanti for at ueigna personar ikkje blir valde til dei høgste politiske verva i staten. Den positive verknaden ser likevel ut til å vera større, nemleg mindre avstand mellom styrande og styrte.

Auka bruk av folkeavstemmingar er eit anna mogleg tiltak. Langt frå alle politiske spørsmål kan bli avgjorde ved folkeavstemming, som til dømes kor mykje staten skal bruka på vegbygging kvart år. På den andre sida er det mange prinsipielle spørsmål som krev eit klart ja eller nei, slik som medlemsskap i EU eller Nato. Om fleire slike spørsmål blei avgjorde av folket direkte, ville det neppe utgjera eit trugsmål mot det parlamentariske demokratiet – snarare tvert om.

Statlege parti

Ein kan òg stilla spørsmål ved om den offentlege støtta til partiapparata. Staten brukte i 2017 ein halv milliard kroner på å støtta partia. Dette utgjorde 67 prosent av inntektene deira, syner tal frå SSB. Kva om partia gjekk over til i hovudsak å vera finansierte av medlemmene og veljarane, i staden for av staten? Dei politiske partia er sjølve berebjelken i det parlamentariske demokratiet vårt. Røynsler dei siste åra har kanskje synt at det ikkje har vore eit eintydig gode at dei er blitt ein del av det statlege byråkratiet?

HALVOR TJØNN

Halvor Tjønn er journalist og fast skribent i Dag og Tid.