Du trykker på mobilen dagen lang, og då bruker du ein trykkskjerm som fungerer så godt at du knapt tenkjer på at han er der.

Eit eksempel er når du skal ta bilete med mobilen. Først trykker du på kameraikonet, du siktar inn på motivet og trykker av fleire gonger etter å ha zooma inn med å spreie to fingrar som tar på skjermen. Etterpå sveipar du gjennom bileta og finn eit du likar, men skjer vekk litt av eine kanten ved å bruke peikefingeren. Du trykker på delesymbolet og vel deling med SMS. Du sveipar gjennom mottakarlista til du finn onkel Arne. Så dukkar det opp eit tastatur som du trykker på, og slik held det fram.

Det er mykje ulikt som kan hende når du trykker på skjermen, og effekten avheng av kva programvare som har kontroll over skjermen. Kvar slik programvare, eller app, om du vil, har såkalla hendingshandsamarar, instruksjonar for kva som skal skje ved eit trykk. På ein mobil har operativsystemet instruksjonar som opnar ein app når du trykker på appikonet, ein notatapp har instruksjonar for å flytte ein markør i ein tekst dit du trykker, ein nettlesarapp har instruksjonar for å vise ei ny nettside når du trykker på ei lenke. Det er berre fantasien til app-programmeraren som set grenser for kva ein kan bruke eit trykk til.

Det finst to typar trykkskjermar rundt oss. Den eine typen finn du til dømes i innsjekkinga på flyplassar og i den automatiske betalingskassa i daglegvarebutikken. Slike trykkskjermar er robuste og toler ein støyt, og du får berre respons om du trykker i dei førehandsdefinerte rutene («Betal»). Den andre typen finn du på mobilen, nettbrettet og kanskje også på laptopen din. Slike skjermar er sensitive for ei mengd ulike gestar, og du kan gjere mange forskjellige handlingar.

Begge dei to variantane bruker små elektriske straumar til å registrere kvar du trykker. I den robuste skjermen er det to lag med materiale som leier elektrisk straum under overflata. Det er ein viss avstand mellom desse laga, men når du trykker på skjermen, får dei kontakt, og dei elektriske straumane får nye vegar. Sensorar i hjørna på skjermen registrerer endringane i straumstyrke, og mikrobrikker reknar ut kvar straumen vert broten og sender denne informasjonen til programvara.

Trykkskjermen på mobilen bruker òg små straumar. Men den bruker faktisk elektrisiteten som finst i huda vår. Vi har alle litt fukt i huda, og det gjer at ho leier straum. Under skjermoverflata er det eit gitter av små såkalla kondensatorar. Ein kondensator er eit slags lager for elektrisk straum med to elektrodar. Den eine elektroden er nærast skjermen, og når du trykker på skjermen, vert det elektrisk kontakt mellom fingeren din og elektroden, og han endrar lading. Denne endringa vert registrert i den andre elektroden, og vidare registrert av små mikrobrikker som reknar ut koordinatane for trykkinga di. Om du gjer ei rørsle, er dette systemet så følsamt og raskt at fingerrørsla vert registrert med ein gong.

Dette systemet er tilpassa den evna huda di har til å leie straum. Om du vert for fuktig på hendene eller det kjem vatn på skjermen vert det for stor leiingsevne og skjermen verkar ikkje. Om du er for tørr på hendene vert det for lita leiingsevne, og skjermen merkar ikkje at det er ein finger der. Eldre folk har gjerne tørrare hud enn yngre og får difor dårlegare respons frå skjermen. Det er nesten litt urettferdig at den digitalt kompetente bestemora ikkje får til å sjekke nyheitene på nettbrettet fordi ho har tørr hud, mens barnebarna trur ho er ei digital kløne.

Trykkskjermar nyttar helst eit materiale som heiter indium-tinn-oksid. Dette stoffet har spesielt verdfulle eigenskapar. Det er jo slik at skjermar skal vise fram ting, og då må dei vere gjennomsiktige. Samstundes må det vere eit elektronisk system heilt i overflata på skjermen. Det fine med indium-tinn-oksid er at det leier straum akkurat perfekt for dette formålet, og samtidig er det gjennomsiktig som glas. Det er ikkje så mange stoff som har denne eigenskapen, og difor vert indium-tinn-oksid mykje brukt.

Diverre er indium eit ganske sjeldan metall som nesten ikkje finst i rein form. Rett nok finst det nærast overalt i bakken, men i så små konsentrasjonar at det er vanskeleg å utvinne kommersielt. Difor er det intensiv forsking på gang for å finne andre materiale som leier straum og er gjennomsiktige.

Ein treng ikkje så mykje indium til kvar skjerm, men med dei milliardane av skjermar som finst i verda i dag, har det likevel gått med mykje indium. Ein reknar med at dei utvinnelege indiumressursane vil vere oppbrukte i løpet av nokre få tiår. Indium vert rekna som eit av eit tital «trua» grunnstoff som menneska kan ha brukt opp innan 100 år.

Det kan nok hende at det etter kvart vert enklare å vinne ut indium av gamle skjermar enn å hente det opp gjennom gruvedrift, men enno er ikkje teknologiane for slik gjenvinning gode nok. Folk har det jo med å samle på gamle mobiltelefonar, men om vi tar dei fram frå skuffen og leverer til gjenvinning, kan vi håpe på rimelege, gode og miljøvennlege trykkskjermar i framtida.

Bjørnar Tessem og Lars Nyre