Kva var vel livet utan småkaker? Dette spørsmålet har dei siste tiåra fått dobbel tyding. Småkaker er ikkje lenger berre små, søte bakverk, men òg noko som vi har vorte avhengige av i den daglege bruken av datateknologi. Cookies er det engelske ordet for det vi på norsk kan kalle informasjonskapslar.

Informasjonskapslar vart oppfunne i 1994 og er ein integrert del av den verdsvide veven. Dei er sterkt kopla til den typen programvare som vi kallar nettlesarar (Chrome, Firefox, Safari, Edge), og hjelper oss å bruke desse på ein effektiv måte.

Når vi skriv ei vevadresse eller klikkar på ei lenkje til ei vevadresse i nettlesaren, skjer det noko. Nettlesarprogrammet sender ein førespurnad til ei datamaskin som er knytt til vevadressa, og ber om at han sender tilbake ei vevside. Nettlesaren er det som ein i dataterminologi kallar ein klient, medan den som svarer, vert kalla ein tenar.

Dersom vevsida berre skulle vise tekst og bilete, ville det ikkje vere behov for informasjonskapslar. No er det slik at moderne vevtenester krev interaksjon, til dømes om vi vil tinge flybillettar. Då må vevstaden vite kven vi er, og passordet vårt.

Men vi er upålitelege brukarar. Vi hoppar gjerne fram og tilbake mellom nettsider, samstundes som vi vil sleppe å oppgje brukarinformasjon kvar gong vi kjem tilbake til ein nettstad.

Ein kunne tenkje seg at det var tenaren sitt ansvar å passe på denne informasjonen, slik at når nettlesaren din spør om ei vevside, så kan tenaren sjekke informasjonen som gjeld for denne klienten. Problemet er at folk ikkje oppfører seg likt. Nokre vert fort ferdige med å tinge ei vare. Andre avbryt for å hente seg ein kopp kaffi eller køyre til fotballtrening med 12-åringen.

Det er umogleg for ein vevtenar å vite kor lenge han skal halde på den informasjonen som trengst for at vi skal få ei god brukaroppleving. Det er kostbart for tenaren å halde styr på alt dette, og når det er stor trafikk, vert det vanskeleg å respondere raskt.

Derfor har det blitt laga ei anna løysing basert på noko som vert kalla Rest-arkitektur (Representational State Transfer). Rest lagrar tilstanden, eller eigentleg tilstanden til ein klient, lokalt og overfører denne kvar gong han ber tenaren om noko. Det er som om ein snakkar med legen i telefonen, og kvar gong ein har ordet, må ein seie kva ein heiter, personnummeret sitt og kva tid samtalen starta.

Nettlesarar brukar Rest og lagrar altså tilstanden for interaksjonen din med ein vevstad på datamaskina di, og legg ved denne informasjonen kvar gong du brukar ei vevside hos denne tenaren. Denne informasjon er det vi kallar ein informasjonskapsel.

Når tenaren mottek ein førespurnad om ei nettside, brukar han informasjonskapselen som følgjer med, til å tilpasse svaret sitt. Når han har gjort jobben og sendt ei passande vevside til deg, gløymer han heile informasjonskapselen. Du må sende med informasjonskapselen på nytt om du vil gjere noko meir på den aktuelle nettstaden.

Vi skil gjerne mellom før­ste­partskapslar og tredjepartskapslar. Førstepartskapslar gjev ei god brukaroppleving på den vevstaden du ønskjer å sjå på. Du kan gå fram og tilbake mellom sidene og du vil framleis vere same brukar. Førstepartskapslane hugsar svar på spørsmål når du hoppar fram og tilbake for å sjekke ting, til dømes avreisedatoen for ei flyreise.

Nokre av kapslane varer kort, kanskje berre så lenge du er inne på vevstaden, til dømes brukarnamn og passord. Andre vert hugsa lenge, til dømes eit hotell du sjekka på hotelltingingssida.

Tredjepartskapslar er litt skumle, for dei kjem inn gjennom annonsar eller liknande på ei vevside. Desse annonsane vert laga i augneblinken og hentar informasjonen som skal visast, frå tenaren til annonsøren. Annonsørane kan leggje ved små program som kan køyrast av nettlesaren, og desse programma lagar informasjonskapslar med informasjon om nettbruken din.

Informasjonen ligg hos deg til du vitjar annonsørnettstaden, då vert annonsørens informasjonskapsel send med, og du får tilpassa tilbod. Informasjonskapselen vert òg rikare basert på det du gjorde hos annonsøren. Neste gong du er inne på ein nettstad der tredjeparten har annonse, vil annonsen vere mykje meir tilpassa deg som brukar.

Men det er ikkje sikkert at vi vil at informasjon om oss skal vere spreidd rundt til ukjende annonsørar. EU-direktivet for personvern (GDPR) seier at det er førstepartsvevstaden som har ansvaret for å passe på at innsamling av personleg informasjon følgjer lovverket, og at brukaren aksepterer dette. Derfor får vi ofte spørsmål om kor mykje informasjonsinnsamling vi er villige til å akseptere, før vi brukar ein vevstad.

Mange vevstader synest det vert for mykje ansvar å passe på at annonsørar følgjer GDPR, så dei vil ikkje lenger ha ansvar for at tredjepartskapslar slepp til. Nokre nettlesarar har det som standardinnstilling å stengje for tredjepartskapslar. Vi vil kanskje sjå mindre til tredjepartskapslar etter kvart.

Det er mykje nytte i informasjonskapslar, og dei er avgjerande for å få vevtenestene til å fungere godt. Men det kan lønne seg å vere merksam på kva for informasjon vevstader samlar inn, og vidare kva dei brukar dette til.

I dag spør nettstader om løyve til å samle slike data, men om dette er optimalt for brukarane, er slett ikkje sikkert. Folk flest trykkjer stort sett «aksepter alt» og held fram med nettlesarbruken sin.

Bjørnar Tessem
og Lars Nyre