Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

I Gran sentrum vert gamal tid fjern. Dei nye, gigantiske kjøpesentera stengjer ute dei slake, kuperte åsane og det toskansk-liknande landskapet kring, busett alt i romersk tid. Den illgjetne tettstad­arkitekturen har fått gjennomgå i fjernsyn og aviser og fekk i 2014 terningkast to i Ronny Spaans arkitekturserie her i bladet.

Tusen år

Men heidensk tid kjem nær òg. Dei nye betongfestningane har utsletta alle synlege spor etter det kristne tusenåret. Kyrkjene er mange og gamle her, men ikkje å sjå. Framleis ligg dei tre Hadelands-kommunane over landssnittet i kyrkjetilhøyrsle, men oppslutnaden fell di nærare ein kjem hovudstaden, frå 85 prosent i Gran til 79 i Lunner i sør til 50 i Oslo, som helvta av hadelendingane dagpendlar til. 

Som ein lukka borggard, kringsett av høge kjøpesentermurar, ligg Gran torg med ein parkeringsplass for vaksne og ein skeisebane for born. Folk trivst. Ein ny og tradisjonslaus livsstil har fått fotfeste, men kor lenge? Om nye tusen år – kor mykje er att av det nye? Om det framleis er minusgradar, vil nok born leika seg på isen, og jol og vintersolverv verta feira, i gamal eller ny innpakking, men elles? Vil den kristne tida stå att som eit tusenår med uvand kontinuitet og stabilitet i tradisjonar og tru?

Anders Hagen

Vegen til Hadeland gjekk for meg om Jerusalem. Då hadde eg rett nok alt vore på Granavollen, midt i 1980-åra, og lese dikt i Systerkyrkjene, under Humanistisk seminar i regi av Asbjørn Aarnes. Der heldt ein seg gjerne til kristen tid, og rekna såleis pilegrimsleia som gamlevegen til Hadeland. 

Den eigenlege gamlevegen kom eg på sporet av i Midtausten nokre år etter. Med all vørdnad for pilegrims-, jarn- og riksvegar: Vegen til Granavollen skriv seg frå romartida. På ein fortauskafé i ei gågate i gamlebyen i Jerusalem las eg hjå antikke historikarar om dei romersk-jødiske krigane i det fyrste hundreåret, og sperra augo opp då dei nemnde nordbuar i dei same gatene for to tusen år sidan. 

Frå nordisk oldtid kjende eg best til vikingtida frå kring 800. At skandinavar synte seg i romersk og bibelsk soge var like sjokkerande som at Donald Duck ein gong i oppveksten brått dukka opp i ein Mikke Mus-episode. Dei to heldt elles til i like vasstett skilde univers som apostlane og «vikingane».

Slik fann eg ein veg inn i norsk jarnalder og var så heldig at vegvisaren vart arkeologen og naturvernpioneren Anders Hagen og hovudverket hans, Norges oldtid (1967, 1983). I gjennomgangen av dei arkeologiske funna i Noreg i romersk tid er Hadeland eit distrikt han ofte nemner. Hagen er det mange grunnar til å minnest. I mai er det hundre år sidan han vart fødd. 

Hadane

Kring 1200 skreiv Snorre at det i Opplanda ein gong for lenge sidan fanst eit småkongerike med namnet Hadafylke. Namnet var i bruk heilt til 1500-talet, med kvart erstatta av Hadeland, som i dag er dei tre kommunane Lunner, Gran og Jevnaker. Det langt større Hadafylke strekte seg frå Tyrifjorden over Randsfjorden mot Mjøsa. 

Når fanst det? «Lenge før» Harald Hårfagre levde på 800-talet, skriv Snorre. Truleg 500 år før, meiner Hagen og andre arkeologar, som sette Hadafylke i samband med Nordens rikaste funn frå romersk tid, i eit belte frå Tyrifjorden til Mjøsa. Berre i noverande Hadeland er det registrert meir enn hundre romerske krigargraver frå det andre til det fjerde hundreåret etter Kristus.

Meir enn å stadfesta Snorre reiser funna nye spørsmål. Frå hundreåra før og etter er funna færre, så kvifor var dei med eitt så mange, hadane som lét etter seg fleire romerske krigargraver enn i noko anna område i Skandinavia? Hypotesane har vore fleire: 1) Dei var fastbuande i ei tid med stor vekst og utvikling. 2) Dei var utvandra hadelendingar som vende heim frå kontinentet med rikdom og våpen. 3) Dei var innvandrarar som gjorde landnåm.

Den siste hypotesen, som nok står sterkast, opnar for nye: Var dei sentraleuropearar som vart fordrivne nordover av hunarane? Forsynte dei romarane med jarn frå dei myrrike skogane kring kornbygdene? Kom dei i samband med dei germansk-romerske krigane kring 250, då romarane mista kontroll over nordgrensa? Var dei keltarar? Var dei jorddyrkarar som difor ikkje slo seg ned attmed kysten, men i dei rike kornbygdene kring Hadeland? Var det heimsleg for dei, det opne kulturlandskapet her som minner om meir sørlege strok? Kor gamalt er kommunenamnet Gran? Kjem det ikkje av bartreet, men av granula, latin for korn?

Og hadane? Namnet vert lese som krigar. Var dei ein av stammane som i romersk tid kom og gav opphav til områdenamn som Rogaland, Hordaland og Hadeland? 

Og kvar vart dei sidan av? Mista dei fotfestet eller særpreget i den kaotiske folkevandringstida? Omveltingane var mange og skifta brå i tusenåret før kristendomen vann fram i nord. 

Bryllaupsferd

Gamal tid forsvinn snøgt no, i lag med gamal tru og gamalt mål. «Der skal være meget smukke Egne», noterte Ivar Aasen i 1840-åra, «i Gran paa Hadeland; men disse Steder kom jeg ikke til at betragte». Av di han alt då rekna hadelandsmålet som for utvatna av nærleiken til hovudstaden?

Toget frå Gran stasjon tek i praksis ein time og eit kvarter til Oslo. Jarnbanen kom tidleg til Hadeland. I oktober 1868 vart Randsfjordbanen til Jevnaker opna, og alt sumaren året etter drog Aasmund Olavsson Vinje hit. På vegen tenkte han på kva som ville henda med særpreget i distrikta som no vart knytt til hovudstaden med jarnbane: «Om dei ikke var ei so serskild Folkeferd som fraa Bergen og Throndheim, så var det likevel ein Slags Nationalitet. Men Jernbanen vil no her som overalt javna ut alt slikt, som serskilde By- og Bygdarmaal og alt.»

Toget gjekk ikkje så snøgt i 1870 som i dag, så han fekk god tid til tankar og ettertankar. På vinjesk vis melde tvisynet seg. Han ville ikkje tenkja så mørkt om framsteget, han elska jo jarnhesten, og føydde til: «Ja so tru dei.»

Slik la han ein meter mellom seg og framtidspessimismen. Sjølv hadde han grunn til optimisme. Turen til Gran var ei bryllaupsferd. 51-åringen fór i lag med Rosa Kjeldseth Vinje. Dei hadde nett gifta seg i Kristiania, som ikkje var så enkelt av di ho var skild og åleinemor, men dei fann ein varmhjarta prest. Og no hadde dei funne ein til, fiskarsonen Anton Christian Bang, nytilsett prest i Gran. Året før hadde han omsett joleevangeliet til nynorsk. På Granavollen skulle dei nyvigde ha kveitebrødsdagar.

Kjærleik på Granavollen

Motstykket til kjøpefestningen i Gran sentrum ligg fire kilometer i nordvest. På Granavollen opnar landskapet seg, med Systerkyrkjene som midtpunkt og prestegardane som blikkfang.

Men ein finn likskap òg. Slik gamal tru og tid forsvinn frå Gran sentrum i dag, forsvann det ein gong frå Granavollen òg. Øvst på vollen, der kyrkjene har trona i snart tusen år, låg hova. Slik kvar kriste markør no vert fjerna i sentrum, vart ein kvar førkristen markør fjerna på Granavollen. Lite anna enn stadnamn vart og vert att av gamal tid.

På Granavollen tok paret inn på gjesterommet i andre etasje i prestegarden Sjo. Det var høgsumar. Lukka smilte til den godt vaksne diktarjournalisten. Bang noterte: «Jeg fik det Indtryk, at Vinje følte sig som en lykkelig Ægtemand.» I april året etter kom ein son til verda. 

Då hadde Vinje fyrst skrive om ferda i bladet sitt, Dølen, og avslutta saka med eit forelska kjærleiksdikt, utan tittel, seinare kjent som «Der du gjekk fyre» (fet: spor, steg; dynnar: dører): 

Ditt fet gjev venger til foten min.

Eg elskar lufta for anden din.

Der du gjekk fyre, eg etter finn:

D’er store dynnar der du gjekk inn.

Det dansar alt det som du fekk sjå.

D’er liv i steinen du trødde på.

I berg og skog er det liv, må tru:

D’er so dei tala som eg og du.

Attende for å døy

Med så gode minne frå Granavollen bryllaupssumaren var det ikkje rart at Vinje ville til Hadeland neste sumar òg – særleg av di han då ikkje kunne koma seg vidare til Jotunheimen. Til turvenen Ernst Sars braut han ut: «Åjei, åjei, at eg ikkje skal koma dit i sumar!» 

Han hadde vore der sju sumrar på rad, og hytta Eidsbugarden ved Bygdin-vatnet stod ferdig i 1868, men då Vinje forlét hovudstaden sist i juli 1870, var reisemålet ikkje fjellheimen, men Granavollen. Kvifor? Nei, sidan sist hadde kona døydd og han sjølve vorte dødssjuk. 

Bang hadde vitja han på Rikshospitalet og bedt han til Gran «naar han blev saa bra, at han kunde udskrives fra Hospitalet». Vinje ville døy på ein venare stad enn eit illeluktande sjukehus i Kristiania. Bang skreiv: «Og han kom. Han var riktignok ikke udskrevet fra Hospitalet, han rømte simpelthen derfra.» Det var ei overdriving. Journalen fortalde: «Udskrevet uhelbredet». Då hadde han få dagar att å leva.

Han nytta same reisevegen som på bryllaupsferda året før. Skyss til Drammen, og toget til Jernbane- og Dampskibsstationen i sørenden av Randsfjorden, ved Jevnaker, sidan dampbåt derfrå nordover på Randsfjorden til Røykenvik, og hesteskyss derfrå til Granavollen. «Han havde endda saavidt Kræfter, at han uden Hjælp kunde gaa op til Gjæsteværelset i anden Etage, hvor han strax klædte af sig og gik til Sengs», noterte Bang.

No var han i rommet dei hadde budd i som nygifte. I biografien A.O. Vinje (2018) skriv Olav Vesaas: «Liv og død møttest på Sjo. Kanskje – det er ein besettande tanke – døydde Vinje i den same senga som han og Rosa året før hadde sett frøet til eit nytt liv? Det kan passe med tida at ho vart gravid då dei gjesta seg hos Bang i juli 1869.»

Vinje hadde vorte far 5. april, dagen før han fylte 52. Ei veke seinare døydde den 33-årige kona. Han hadde fare kring i Kristiania om natta for å skaffa medisinar til den døyande kona, og vart så sjuk at han ikkje kunne ta del i likferda. Få månader etter døydde han òg. Sonen overlevde, men dei siste 24 åra av livet var han innlagd på Dikemark sjukehus som schizofren. Han døydde i 1932. 

Tru

På Rikshospitalet, då sjukehuspresten prøvde å seia nokre alvorsord til Vinje, låg den døyande skjemtegauken og geispa demonstrativt. Tapa hadde vore skakande store, men det var ikkje det han prata om til skrivaren sin då presten hadde gått: «Dei er stutt-tenkte og deira livsuppfatning er i grunnen rå, så det kann ikkje for ein tankens mann vera nokon common fighting ground, ingen accord cérébral med deim. Og det er underleg nok, for eg tykkjest eg hev lært meir både dikting og livsvisdom av Bibelen [...] enn av noko anna.»

Nokre dagar seinare, på Granavollen, noterte presten Bang at Vinje døydde i fred. Det kom ikkje av syndeforlatinga, som han ikkje ville ha. I Erindringer (1909) fortalde den seinare biskopen i Kristiania: «Jeg kjendte altfor godt min gamle Ven til, at jeg skulde tro, at det vilde nytte noget saadan uden videre at gaa løs paa ham for at søge at omvende ham eller religiøst paavirke ham.» 

Då Vinje døydde ved Systerkyrkjene i 1870, var han eit førevarsel om den etterkristne tida, samstundes som livshaldninga greip attende til den førkristne. 

Om vegen til Hadeland gjekk om Jerusalem, gjekk vegen til Vinje om Hadeland. Den skakande soga hans det siste leveåret får Granavollen og Systerkyrkjene til å falda seg ut som eit tredelt altarskåp, eit triptykon, med eit kriste midtstykke og med det me kalla heidenskap i fløymotiva.