Då du ringde meg, fortalde eg at det var heilt tilfeldig at eg hamna i Odda.

– Ja?

– Det var ikkje heilt rett.

– Nei?

– Eg blei kalla til Odda.

– Av kven då?

– Av Gud.

Hausten 1979 begynte eg på ungdomsskulen i Odda, og det var då vi fekk tyssedølar i klassen. Vi grua for det, for dei der ute frå det røykfylte, tronge og skuggefulle Tyssedal var skumle. Dei var galne og ustyrlege rabagastar, som banna, røykte og slost. Vi hadde alle høyrt historia om korleis dei leika Kunta Kinte i friminutta – inspirerte av den amerikanske TV-serien Røtter – og ein gong hadde dei nær piska i hel ein gut med slengtaua. Det er klart vi var skeptiske.

Tyssedølane blei bussa inn til Odda, og dei fyrste dagane skulte vi på kvarandre, men vi fann snart ut at dei var nesten som oss, trass i denne tonedøve bastarddialekten, der dei sa ikke og vet. Dei kunne til dømes seie eg vet ikke, og slikt skar i øyra, men utover at dei sju tyssedalgutane øydela kjønnsbalansen i klassen, blei dei raskt assimilerte. I friminutta heldt tyssedølane saman, og strena i samla flokk mot tennisbanane, der dei smugrøykte.

På ungdomsskulen var eg ein på snittet elev med nokre fleire G-ar enn M-ar, og éin kommentar går igjen gjennom alle dei tre åra: mas. «Hallgeir er en grei gutt, men fra lærerene er det kommet klage om at Hallgeir maser for mye i timene», skreiv klassestyraren i 7. klasse. «Svært bra oppførsel, men for mye avbrytelser og mas», skreiv ho i 8. klasse. Og i 9. berre: «For mye mas!» Eg var nok eit irriterande uroelement.

Det var i 8. klasse eg fekk den unge Tone Valborg Haugen som lærar. Ho var alltid på farten og hasta gjennom korridorane så skautet gynga, alltid på etterskot, verka det som. Det same når ho rasa forbi skulen i den oransje folkevogna si der det stod JEANS i svarte bokstavar på sidene, liggande flatt over rattet som om bilen gjekk fortare av det. Ho sa «de masar gnagsår i øyro på meg» eller «klapp igjen brødsaksa», eller begge delar, og ho var ein bunt av vilje, kraft og energi, aldri i ro.

Men slik er det ikkje heilt lenger, synest det som, der ho tar imot meg i leilegheita som ligg høgt med utsyn mot foss og fjell og vatn. Ho er lågmælt no og tar plass i sofaen ved sida av ei pute med bilete av englar, men imellom sprekk andletet opp i eit smil. Det er bondeantikvitetar i kvar ei krå, ei smørkinne der, ein rokk der, det er tiner, trau, åkle, ljosestakar, veggskap, der er ei kiste, og der er ei kaffikvern, og på kjøkenet står ein grøn separator, og på den eit svartkvittbilete av foreldra.

– Er alt frå garden heime i Telemark?

– Ja, alt er det. Og den der, seier ho, peiker mot den kvitmåla kaminen, reiser seg, går over golvet og løftar opp ein trebutt. Ho ser under.

– ... er frå 1610. Han var til å ha ost i. Antakeleg. Gammalost.

– Er garden seld no?

– Ja, no er han seld. Bror min har fått ein type demens, og eg er her. Så... ja.

For å bli ferdig med interiøret: På veggene heng litografi av snø og granskog, eller berre granskog. Jo, ein ting til: Tone Valborg har ein slik vakker telemarksdialekt, ein slik som lullar og kurlar, som klukkar og syng, ja, han er som granskogsus og orreleik, som Tusten, Nordstoga og nattlege rugdetrekk.

Jo, det var altså i 1980 eg hadde skuleavis valfag, som Tone Valborg Haugen var lærar i, og to skuletimar i veka laga vi Komlo, som avisa heitte. Vi heldt til på eit lite rom i nyfløya og skreiv om slikt som skjedde på skulen, det var sitat frå lærarar, vitsespalte, vi presenterte ulike yrke og melde musikk.

– Her om dagen var eg nedom skulen og fekk ein heil bunke med Komlo, seier ho, og nikkar ned mot golvet der det står ein plastpose full av skuleaviser.

– Eg sat og las i går kveld, og det som slo meg, er kvaliteten på innhaldet. Det er høgt nivå på både artiklar og intervju.

– Eg fekk berre G i skuleavis.

– G?!

Ho nærast ropar det ut, så hentar ho seg inn att.

– Å ja... Eg var litt streng med karakterar. Det har eg tenkt mykje på i ettertid. Fy søren så streng eg har vore. Over heile fjøla.

– Kvifor det?

– Nei, gud veit. Det er fleire skuleoppgåver eg har lese opp att i seinare tid, og dei står til særs godt, men eg var sparsam med S-ane, og med M-ane. Kvifor eg var så streng, anar eg ikkje. Eg har hatt mykje dårleg samvit for det. Rett og slett.

– Så eigentleg burde eg fått M i skuleavis?

– Å, ja då.

Tone Valborg Haugen er frå Dalen i Telemark, nærare bestemt frå grenda Froland, som ikkje må forvekslast med Froland i Agder, og for å vere heilt presis, vaks ho opp på fjellgarden Li. Ein gamal øydegard med bur og loft frå 1700-talet. Til saman 26 mål brattlendt innmark og over 3000 mål hei, mark, myr og skog. Der dreiv foreldra Ingebjørg og Aanund med gras og havre, dei sette poteter og vinterfødde sau, kyr, høns og tidvis gris, og ei gretten gamaltante som meinte det var ho som skulle vore gardkjerring på Li.

– Ho var storesyster til mor. Eigentleg var det ein eldre bror som skulle ta over garden. Han var odelsgut, men blei drepen i krigen.

– Oi!

– Ja, tapet var stort, og livet gjekk av hengslene på Li då. Besteforeldra mine var knekte av sorg. Jørgen, som han heitte, fall 14. april 1940 i kampane ved Haugsbygd på Ringerike. Mor gjekk då på Otto Treiders Handelskole i Oslo og måtte slutte og reise heim snarast råd.

Det var ikkje lenger klart kven som skulle ta over garden. Dei tre systrene kjekla seg imellom, men så, i 1948, gifta Ingebjørg seg med husmannssonen Aanund Haugen, og i 1949 fekk dei sonen Torgeir Jørgen.

– Og sidan mor var gift og storesystera ikkje, blei det slik at mor fekk ta over då faren døydde våren 1952.

Hausten same år blei Tone Valborg fødd. Ho blei døypt Tone etter farmora frå Bykle i Setesdal.

– Valborg er antakeleg etter farfar, som heitte Vetle.

Far hennar arbeidde på garden, men den kasta lite av seg. Han spedde på inntekta med snarefangst av ryper, han sette ut reveglefser og mårfeller og selde skinna. Etter kvart fekk han jobb på Tokke-anlegga. Elvane i Telemark skulle leggast i røyr, og han rydda skog og bygde brakker.

– Far hadde nok veldig lyst til å studere, han var glup, eit flogvit, og hadde eit minne av ei anna verd. Han hugsa alt som vart fortalt, og hadde historier frå fleire hundre år tilbake. Det var jus han ville studere, men økonomien sette hindring for det.

– Og mor?

– Mor snakka jo om då ho gjekk på handelsskulen, og draumen hennar var å starte butikk på Dalen. Det var mykje snakk om den butikken, men han blei aldri noko av.

For Tone og storebroren var det halvanna mil til skulen på Dalen, og kvar morgon blei dei henta i drosje. Det kunne bli trongt og røykfylt i bilen, for dei var mange elevar og sjåføren røykte sigarar.

– Hugsar du fyrste skuledag?

– Så vidt. Eg hugsar eg hadde ein kommentar til ho som sat bak meg, for læraren sa «vi møtest i morgon». Og då snudde eg meg og sa: «Det er jo ikkje i morgon vi skal møtast, for vi skal jo gå annankvar dag.» Det er jo ein bagatell å hugse akkurat det, då. Eg kan òg hugse kor eg sat. På fremste pult i andre rekke mot døra.

– Var det nokon lærarar som gjorde inntrykk?

– Etter kvart så gjorde dei det. Frå eit av dei fyrste åra, eg hugsar ikkje kva trinn, men det var mor som la merke til det: Læraren hadde sett R på reknestykka mine, uansett om dei var rette eller feil. Då ringde mor skulestyraren. Det syntest eg var modig av henne. Og i ein time blei læraren henta ut av klassen, og då skjøna eg kva som var på ferde. Så kom han inn att og sa at han nok hadde gjort nokre feil med reknestykka mine.

– Han var med andre ord ingen god lærar?

– Jo, eg hugsar han som ein god lærar med mykje omsorg. Og på ungdomsskulen fekk vi Aslaug Høydal, kjenner du til henne?

– Nei?

– Ho har gitt ut mange bøker og sat gjerne på kateteret og fortalde frå dei islandske ættesogene. Og slik fekk eg interessa for det.

– Visste du kva du ville bli den gongen?

– Nei, ikkje i det heile tatt. Men det blei no landsgymnaset på Bø, der eg gjekk norrønlina. Etter gymnaset visste eg framleis ikkje kva eg skulle ta meg til, og det blei til at eg søkte som studentlærar forskjellige plassar. Det var ganske vanleg å gjere det, og eg hamna i Etnedal i Valdres.

– Og der blei skjebnen lagd?

– Eigentleg blei han det. For eg likte å vere lærar og hamna omsider på lærarskulen i Stavanger. Der var eg i tre år, med fordjuping i norsk siste året. Og så spela tilfellet inn, eller kanskje ikkje. For siste semester på lærarskulen visste eg ikkje kva eg skulle ta meg til. Og det var mens eg grubla på det, at eg fekk eit brev frå soknepresten i Odda.

Laurdag 8. mai 1976 heldt sopranen Elfrid Harbo ein formiddagskonsert i Odda kyrkje. Ho var songlærar på Stavanger lærarskule, og etter konserten kom ho i prat med sokneprest Nils Kjell Bjelkemyr. Det var noko han trong hjelp til. Same dag sette presten seg til med penn og papir, og det er ikkje noko kjære eller hei, nei, det er Tone Haugen, Stavanger lærerskole, 4000 Stavanger, og rett på sak:

«Jeg kommer nettopp fra kirkekonsert i Odda. Det var Elfrid Harboe som var der og sang, og en samtale som jeg hadde med henne etter konserten, er årsaken til at jeg skriver til deg.» Han skriv at kyrkjelyden i Odda har hatt ein ungdomsarbeidar i ein tredels stilling, kombinert med to tredels stilling som lærar på ungdomsskulen, men no skulle han slutte: «Problemet for oss er da å finne en kristen lærer som kunne søke stillingen.» Og han avsluttar: «Ta kontakt med meg på tlf. Odda 41604 på noteringsoverføring. Jeg treffes sikrest i kontortiden mellom kl 11.00 og 12.00. Vennlig hilsen Nils Kjell Bjelkemyr.»

– Du veit, eg såg jo på det brevet som eit kall frå Gud.

– Såpass.

– Ja då.

Tone Valborg Haugen søkte jobb på ungdomsskulen, og søknaden var nærast pro forma, for soknepresten hadde snakka med skulesjefen, og skulesjefen hadde snakka med skulestyret, og i juni 1976 kunne ein lese i Hardanger Folkeblad at Odda skulestyre hadde tilsett Tone Valborg Haugen som lærar.

Fredag 13. august 1976 kom ho køyrande over Haukelifjell. Ho var 23 år.

– Kva plan trur du Gud hadde for deg i Odda?

– Det er eigentleg eit godt spørsmål. Det var eit syskenbarn som køyrde meg, og då vi kom ned den tronge Oddadalen med himmelhøge fjell på båe sider, hugsar eg at salme 121 ramla ned i meg: «Eg vender auga mine mot fjella. Kvar skal mi hjelp kome frå? Mi hjelp kjem frå Herren.»

Bustad hadde soknepresten skaffa hos kyrkjetenar Martin Eriksen like ved gravplassen, ti minuttars gonge frå skulen.

– Eg kom rett inn som klassestyrar i ein avgangsklasse, og det var ålreit, for det var blitt full krasj mellom elevane og ho som hadde dei. Uansett korleis eg hadde oppført meg, ville det vore betre enn ho som var. Eg var norsklærar for fleire klassar, og det fyrste året hadde eg Lars Ove Seljestad.

– Forfattaren?

– Ja, eg kan hugse kor han sat i klasserommet. Det hugsar eg faktisk med mange elevar, kor dei sat. Det er merkeleg korleis ein hugsar slikt. Eg var nok alt då ein perfeksjonist, for då elevane skulle levere inn lærebøkene før sommarferien, var eg nøye på at dei viska ut alle blyantstrekar. Eg heldt dei att, heilt til alle var ferdige. Og då hugsar eg ein som sa: «Alltid skal vi ha så sløkte lærarar.»

– Hehe. Sløkt er eit godt Odda-uttrykk.

– Ja, det er det. Eg hugsar enno kven som sa det, og kvar gong eg møter han, må eg minne han på det.

Den unge og driftige Tone Valborg Haugen var lærar på dagtid, steikte tilitersbytter med vaflar som kyrkjelysarbeidar på kveldstid, og om natta retta ho norskstilar.

– Det er klart at å jobbe slik døgnet rundt, det var berre to–tre år eg greidde det. Så eg måtte velje skulen eller kyrkjelyden, og då valde eg skulen. Det valet var eigentleg lett.

Ho blei aktivitetslærar og fekk ansvar for elevkveldar og skuleavisa, og i 1980 blei skuleavis valfag.

– Opplevde du meg som masete?

– Masete?

– Ja, det står i karakterboka at eg masa mykje.

– Ja vel. Eg kan ikkje hugse det. Dei som var i skuleavisa, dei arbeidde med skuleavisa. Det var ikkje noko masing eller noko slikt der.

– Treivst du som lærar?

– Ja, eg gjorde det. Eg kan ikkje hugse ein einaste dag har grua for å gå på jobb, men eg gjorde mykje som eg sjølv ville. Eg var i grunnen autoritetstru, men samtidig ukonvensjonell.

– På kva slags måte?

– Eg gjorde det som eg syntest var rett. Og det samsvara ikkje alltid med det som var god kutyme. Men eg var så trygg på meg sjølv, på utdanninga, røynsla, og så hadde eg, eh...

– Vårherre i ryggen?

– Eg hadde nok det.

Og så blei ho gift med ein odding, fekk to jenter, og etter seks–sju år blei ho skild. Ho vidareutdanna seg i norsk og sidan i spesialpedagogikk og begynte på PPT-kontoret.

– Det var spennande, men utruleg slitsamt. Det var mykje utgreiing, samtalar og testing, og eg hugsar ein elevsamtale eg hadde på skulen. Då kollapsa eg. Bokstavleg tala. Eg blei henta av ambulanse og køyrd til sjukehuset. Rett på inn på intensivavdelinga med slangar og alt det der, men det blei berre den eine natta. Legen sa at eg nok hadde gløymt å puste. Eg arbeidde alltid meir enn eg skulle, det har eg alltid gjort. Det er nok perfeksjonisten i meg.

– Kor kjem han frå?

– Heimanfrå. Hos mor og far, dei var nok perfeksjonistar, begge to. Eg hugsar når far min skulle slå, og han var grådig flink med både stuttorv og langorv, men sjølv då vi omsider fekk slåmaskin, gjekk han over med stuttorven og slo heilt inntil steinane. Jordet såg heilt barbert ut når far hadde slått.

– Var han ein streng far?

– Eigentleg ikkje. Men han var inneslutta, og når tanta mi slo seg vrang – ho var ikkje lett å bu i hus med – då stakk far til fjells.

– Var det eit tøft miljø på ungdomsskulen i Odda?

– Ja, det var kanskje det? Det var ein del rabagastar, men ein fortrenger slikt. Det eg hugsar for min del, var at eg kjefta for mykje, så det må ha vore uro i timane. Eg håpar jo at desse elevane mine ikkje har fått altfor dårleg inntrykk av meg, at dei ikkje sit att med for mange vonde minne.

– Korleis då?

– Då eg studerte spesialpedagogikk, lærte vi om ulike lærevanskar, som dysleksi, ADHD og Aspergers syndrom. I den fyrste perioden visste eg ikkje noko om slikt, og då tenkte eg at stygg skrift var slurv, at skrivefeil var slurv. Men det var ikkje det, jo, kan hende for nokon. Men nokre av dei, veit eg, hadde typiske lese- og skrivevanskar, og det gir meg dårleg samvit. Eg hugsar spesielt éin elev som sleit ein del med slike vanskar. Han hadde ikkje noka god skuletid, og nokre år seinare… Ja.

Ho seier ikkje meir.

Tone Valborg Haugen bur åleine, er bestemor til to. Ei av døtrene er utdanna sjukepleiar, og ei er blitt lærar på vidaregåande skule. Ein sjeldan gong set ho seg i bilen og køyrer over fjellet til Telemark.

– Eg har jo alltid prøvd å halde på dialekten min, og når eg kjem dit, slår eg automatisk om. Viss eg skulle snakka slik eg gjer heime, ville ikkje elevane ha skjøna kva eg sa. Her seier eg ka i staden for høtt, og snakke i staden for å røre. Her seier eg: «Ka er det dåke snakkar om?» Heime ville eg sagt: «Høtt æ de dikkøn rør um?» Visst eg rør med bror min på telefon, slår eg yver.

– Og når du reiser til Telemark?

– Når eg er på heimlege trakter og har ungane med meg, seier jentene: «Mamma, kan du ikkje snakke oddisk?» Ein del uttrykk heimanfrå var ikkje heilt stuereine i Odda. Som blant anna «hald kjeft». Eg hugsar eg hadde ein klasse og sa «hald kjeft». Då blei det stille, for det sa ikkje ein lærar i Odda. Heime var det heilt OK.

– Var du glad då du gjekk ut av skuleporten siste dag?

– Om eg var glad? Du, eg var så sliten at det hugsar eg faktisk ikkje.

– Trur du Vårherre er nøgd med innsatsen din i Odda?

– Hehe. Eg heve ikkje spurt’n.

Hallgeir Opedal

Framhald meste veke. Då skal vi til det eleverte Odda gymnas.