Lytt til artikkelen:

I kvitboka Saken om den røde rubin skriv Annæus Schjødt at det var mykje spekulasjon i pressa om at «riksadvokaten har en trumf i bakhånd», nemleg om siktinga blei utvida til å gjelde «krenkelse av privatlivets fred» gjennom Mykles bruk av levande modellar for romanpersonane i Rubinen.

På dette viset førte utuktstiltala til at interessa for modellane for romanpersonane til Mykle voks i styrke. I mars 1957 sende Verdens Gang ein medarbeidar til Bergen, og i ein reportasje med tittelen «Mykle-psykose mellom de syv fjell», var det snakk om «hard påkjenning for mange mennesker som utpekes som ’modeller’». Det var vel å merke ikkje Mykle som hadde utpeikt nokon, men bysladderen, og avisa hjelpte til.

VG på modelljakt

Reportasjen var slått opp på fyrstesida og innleidde med å rope ut Rubinen som «nøkkelroman». Men journalisten hadde merka seg at «mens en østpå er mest opptatt av de ’vågede’ skildringer, legger en vestpå ytterst liten vekt på den siden hos den omstridte forfatteren». Bergensarane var rett nok intenst opptekne av kven av bybarna deira som hadde stått modell for kva for ein romanperson i Rubinen. Men dei var ikkje spesielt interesserte i Ask Burlefots fire elskarinner:

«– Hvem kan nå det være? Å jo, det må være ham. Eller... Og så strømmer ryktene ut fra kaffeslaberas og kafébord. Stadig er nye folk i skuddlinjen. (...) Jeg har vært i forbindelse med et par av de rammede, og reaksjonen kan sammenfattes i et par ord. De resonnerer stort sett slik: – Vi var sammen med Mykle som venner. Og så opplever vi plutselig mange år etter, at han ikke bare har blottlagt oss fullstendig, men òg trukket frem våre nærmeste. Og med et par raske strøk er de blitt malt svart.»

Modellane det er snakk om her, er som ein ser av teksten, ikkje Mykles unge elskarinner. Det er omgangsvenene hans frå studentmiljøet. Men snart skulle fokuset bli skifta frå Sosialistisk Studentlag til Mykles hyblar.

Sladderpressa

Tyngd fekk leiarartikkelen «Mykles sjofelhet» i trondheimsavisa Søndags-Ekspressen 10. mars 1957, skriven av bergensaren og seinare stortingsmannen Gunnar Garbo, som framstilte seg som vitne på at Agnar Mykle «hemningsløst utleverer de mennesker han traff» i Bergen, og særlig «jentene han skriver om – i alle intime detaljer» og som «kan pekes ut av hele sin omgangskrets». Garbo meinte at «Mykle bør stanses». Det innebar at forfattaren måtte bli dømd og straffa «for denne egoistiske utnyttelsen av medmennesker».

Den 14. mai skreiv Stavanger Aftenblad ein leiarartikkel mot Mykle, der redaktøren fordømde «forfatterens grenseløse krenkelse av levende menneskers privatliv og de uopprettelige ulykker han har forvoldt».

Åtaket blei fylgt opp i ein lang artikkel skriven av stavangeradvokaten Trygve Wyller og trykt i Verdens Gang og fleire andre storaviser 15. juni 1957. Artikkelen hadde tittelen «Åndsliv, kjønnsliv og slyngelstreker». Han dekte nesten to avissider i stort format og ville i dagens tabloidaviser med illustrasjonar ha fylt kanskje seks–sju sider. Artikkelen kan sjåast som eit opprop mot Mykles person, konsentrert om seksuell uthenging av verkelege kvinner.

Wyller hadde stor moralsk tyngd som høgsterettsadvokat og tidlegare fange i konsentrasjonsleiren Sachsenhausen. Han gjekk rett på saka med dei unge kvinnene og kalla Mykle «en æreløs mann hvis han har brukt levende modell til sine seksualskildringer i Den røde rubin!». Mykle blei stempla som ein «uhederlig» mann og forfattar som ikkje høyrde til mellom anstendige menneske, ikkje fordi han skreiv erotisk litteratur, men fordi han hengde ut seksuallivet til dei forsvarslause kvinnene han forførte. Alle visste, hevda Wyller, at Mykle – same kor mykje han nekta for det – hadde skrive «en for vergeløse mennesker ødeleggende nøkkelroman».

Det var ein fæl artikkel som heile pressa slo opp som ein sensasjon. Wyller hadde samla all sladderen og alle påstandane som hadde råka Mykle gjennom nesten eit år, og gav dei att som fakta i eit konsentrat der seksuelt ladde skjellsord hagla over forfattaren: «Mykle skriver om kvinner som er lett identifiserbare», «Mykles sjofelhet», «en sjofelhet mot vergeløse mennesker», «fullstendig hjerteløs», «umoralsk», «forbrytersk forhold», «det mest skammelige», «det gjelder menneskeliv», «pervers kunst», «straffbar slyngelstrek», «eksibisjonist» og så bortetter. Etter Wyllers meining måtte Mykle bli ekskludert frå Den norske Forfatterforening og fordømd av alle andre forfattarar.

Utviding av siktinga

Wyllers mål var å få opinionen og riksadvokaten til å utvide siktinga etter utuktsparagrafen til å omfatte krenking av privatlivets fred. Han ville vinne medhald for at Mykles bruk av levande modellar i Rubinen skulle inn i rettssaka. Dette kunne fyrst sjå ut til å kunne lykkast.

Formennene i Den norske Forfat­terforening og Norsk Forfatterforening, Hans Heiberg og Finn Bø, avviste Wyllers angrep som basert på «sladderuttalelser», men ville ikkje forsvare Mykle dersom han hadde nytta levande modellar slik Wyller framstilte det. Tarjei Vesaas skreiv til forlagsdirektøren i Gyldendal at om han måtte vitne i Mykle-saka, ville han ikkje kunne forsvare Mykles modellbruk om denne hadde vore slik Wyller skreiv. Men då saka kom opp og ikkje handla om modellar, tok Vesaas sterkt parti for Mykle og sa at forfattaren ikkje kan skrive under politioppsyn eller bli moralsk overvaka av forlaga. Det finst etiske grenser for litteraturen òg, sa han, men det er forfattaren sjølv som må sette dei, og i Rubinen var slike grenser ikkje overskridne.

Etter publiseringa av «Åndsliv, kjønnsliv og slyngelstreker» opna riksadvokaten for å tolke utuktsparagrafen slik Trygve Wyller hadde argumentert for, og sa at spørsmålet om bruk av levande modellar «ville bli gjenstand for ny undersøkelse». Men han understreka samstundes at «så lenge det ikke foreligger noen begjæring om påtale kan vi ikke utvide tiltalen til å gjelde krenkelse av privatlivets fred».

Dette var ei indirekte oppmoding til dei anonyme kvinnelege modellane om å stå fram og melde Mykle til politiet. Det låg no i korta at saka mot forfattaren kunne bli utvida, dersom ei eller fleire av kvinnene kjende seg krenkte og bad om tiltale. Men pressa kunne òg melde at påtalemakta ikkje ville iverksette noka «jakt på damene i boken». Det var heller ikkje nødvendig, for denne jakta tok pressa seg av sjølv.

Kampanjen mot Mykle

Både Gyldendal og Mykle hevda at «ingen levende person kan utpekes som modell for noen av bokens kvinneskikkelser». Men dagen etter kom det svar på desse dementia. Fleire osloaviser trykte intervju med Arbeiderbladet-redaktør Per Monsen og lektor Trygve Bull, som begge hevda at dei «var» personar i Rubinen.

Særlig utgreiinga til Monsen, i form av eit lite lesarbrev i Arbeiderbladet, flaug gjennom pressa. Monsen skreiv at Agnar Mykle hadde nytta ei rekke vener og kjenningar som modellar, og la til: «også kvinner». Om dei kvinnelege modellane var frå Sosialistisk Studentlag, eller om dei hadde vore Mykles elskarinner, ville han ikkje kommentere. Dermed blanda han saman modellane frå sosialistmiljøet, som var lette å kjenne att, med kvinnene i dei seksuelle skildringane, som – kanskje med unnatak av Synnøve – berre nokre få kunne vite kven var.

No sende osloavisene journalistar til Bergen for å leite etter dei kvinnene Mykle skulle ha forført 18 år tidlegare. Under titlane «Teorien om modell støttes» og «Kvinne i Bergen kjenner seg igjen» fortalde Morgenbladets utsende medarbeidar at «der finnes helt sikkert en kvinne i Bergen som mener at hun er modell for en av de kvinnelige personer i Agnar Mykles siste bok ’Sangen om den røde rubin’». Medarbeidaren kjende ikkje namnet til kvinna, men hadde snakka med henne på telefonen. Etter mange forsikringar om at identiteten hennar «ikke ville bli røbet [...] svarte hun rolig og stille ja på spørsmålet om hun selv mener å være modell til en av de kvinner som er intimt skildret i romanen». Eit stykke ut i reportasjen går det fram at ho likevel ikkje er sikker på om det er ho som er skildra i romanen: «Uten at jeg stilte henne et direkte spørsmål gav hun uttrykk for at det fantes muligheter for at hun kunne ta feil», skriv journalisten.

Journalisten fortel vidare kor vanskeleg det var for han å finne svar på om «det i virkeligheten finnes kvinner som mener seg portrettert av Mykle, eller om snakket om levende kvinnemodeller er avlet av fantasi». Dei aller fleste sakene han undersøkte, viste seg å vere baserte på oppspinn og sladder: «Kvinner som har vært på folkemunne i månedsvis med navns nevnelse, og som må ha gjennomgått forferdelig, må hver dag bevise at de ingen befatning har med saken.» Han fekk oppgitt «tre forskjellige navn fra tre hold» som kunne vere modell for ein av personane i boka.

Den utsende medarbeidaren måtte dermed reise heim til Oslo utan namnet på ein einaste levande modell for dei intime kvinneportretta i romanen. Dei som visste kven som var Mykles kjærastar i 1938–39 og hadde lege modell for Ask Burlefots romanelskarinner i Rubinen 18 år seinare, kan ikkje ha vore mange.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar
og fast skribent i Dag og Tid.