🎧 Anne Knutsdotter
Barndomens viseskattar:
Litt av hustufta stod der ennå som ein gapande mur, omkransa av rusket brake og lyng.
Foto: Digitalt Museum
Anne Knutsdotter
Eg heiter Anne Knutsdotter, Kari er mi mor,
og Truls han er min bror. Vi bur oppå ein plass
der som ingen skulle tru at nokon kunne bu.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys – Sveltihel.
Ja, plassen ligg så høgt, høgt oppe i ei ur
alt under bergemur. Og det er ikkje meir
enn at vi på simpelt vis kan fø to kyr og ein gris.
Og kyrne heiter Dagros, Fagros, gamle Fagros.
Grisen heiter Giss, Giss, Giss.
Og heile dalen ser vi der oppe fulla godt
men allting er så smått, for folka dei er slett ikkje
større enn som så – når dei der nede gå.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys, Sveltihel.
Om sommar'n er det moro å gå og plukke bær
i munn og neverkopp. På stovetaket veks det
to unge heggekjerr som geita eter opp.
Og geita heter Snygga, Stygga, Lurverygga.
Høna heiter Tipp, Tipp, Tipp.
Og vinteren kan jamt ikkje vera oss for god
med frost og fok og snjo. Då kan det ofte over
dei fjorten dagar gå som vi inkje folk får sjå.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys, Sveltihel.
…
Og far min han er kramkar, han strevar trottig nok
og fer so vidt omkring. Ho mor ho steller huset,
eg spinner på min rokk, mens han Truls gjer ingen ting.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys, Sveltihel.
Tekst og tone:
Det er fleire som gjer krav på heimplassen til Anne Knutsdotter, men det seiest at Tysnes står nærast.
Teksten til visa om Anne Knutsdotter vart fyrste gong trykt i 1865. Visa står òg i Norske Visor aat Folkehøgskular frå 1869 og i Hulda Garborgs Norske dansevisur frå 1913.
Melodien til visa er ein folketone Riis har lånt frå «Je’ tente mig saa længe hos en Telebondemand».
I 1989 gav Øysten Sunde ut ein variant av visa til Riis – i ei blanding av bluegrass, ei retning innan countrymusikk, og norsk folkemusikk.
Anne Knutsdotter
Eg heiter Anne Knutsdotter, Kari er mi mor,
og Truls han er min bror. Vi bur oppå ein plass
der som ingen skulle tru at nokon kunne bu.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys – Sveltihel.
Ja, plassen ligg så høgt, høgt oppe i ei ur
alt under bergemur. Og det er ikkje meir
enn at vi på simpelt vis kan fø to kyr og ein gris.
Og kyrne heiter Dagros, Fagros, gamle Fagros.
Grisen heiter Giss, Giss, Giss.
Og heile dalen ser vi der oppe fulla godt
men allting er så smått, for folka dei er slett ikkje
større enn som så – når dei der nede gå.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys, Sveltihel.
Om sommar'n er det moro å gå og plukke bær
i munn og neverkopp. På stovetaket veks det
to unge heggekjerr som geita eter opp.
Og geita heter Snygga, Stygga, Lurverygga.
Høna heiter Tipp, Tipp, Tipp.
Og vinteren kan jamt ikkje vera oss for god
med frost og fok og snjo. Då kan det ofte over
dei fjorten dagar gå som vi inkje folk får sjå.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys, Sveltihel.
…
Og far min han er kramkar, han strevar trottig nok
og fer so vidt omkring. Ho mor ho steller huset,
eg spinner på min rokk, mens han Truls gjer ingen ting.
Og plassen heiter Uren, Luren, Himmelturen,
Steinrøys, Steinrøys, Sveltihel.
Tekst og tone:
Det er fleire som gjer krav på heimplassen til Anne Knutsdotter, men det seiest at Tysnes står nærast.
Teksten til visa om Anne Knutsdotter vart fyrste gong trykt i 1865. Visa står òg i Norske Visor aat Folkehøgskular frå 1869 og i Hulda Garborgs Norske dansevisur frå 1913.
Melodien til visa er ein folketone Riis har lånt frå «Je’ tente mig saa længe hos en Telebondemand».
I 1989 gav Øysten Sunde ut ein variant av visa til Riis – i ei blanding av bluegrass, ei retning innan countrymusikk, og norsk folkemusikk.
Lytt til artikkelen:
Mange av oss har sunge om jenta som budde i ei steinrøys oppunder himmelen, og levd oss inn i korleis ho måtte ha hatt det oppe på sitt Sveltihel. Men kor i all verda var dette Sveltihel der ingen kunne tru at nokon kunne bu?
Eit av svara fekk eg uventa ein dag eg sat i lag med forfattaren Johannes Heggland i heimen hans på Tysnes og han inviterte meg på tur.
Gjennom livet har eg fått høyra at Anne Knutsdotter har levd både her og der, men aldri ante eg at Uren, Luren også kunne liggja på Tysnes, i mitt eige Sunnhordland, slik Johannes Heggland hevdar. Eg sit i heimen hans for å snakka om han som forfattar.
Då han etter ei stund spør om eg kunne ha lyst til å bli med han til Annes Uren, Luren her på øya og titta på restane som står igjen etter familien, vart eg mest som barn igjen – for tenk å få sjå dette Sveltihel, som eg etter kvart ikkje trudde noko på. Kunne det verkeleg vera sant, det han fortalde?
Ikkje lenge etter var me på veg oppetter den stupbratte lia – til ei lita jente sin barndomsheim i det blå.
Det siste strekket la eg meg på fire for å klora meg til alt eg fekk tak i. Dette måtte vera Himmelturen! Etter kvart kjende eg på pusten – og såg at den gamle forfattaren òg strevde – før me endeleg kunne retta oss opp, pusta ut og sjå bygda under oss, på Heio, den høgaste av alle husmannsplassar på Tysnes.
Det var ikkje rart om mor til Anne i visa vart kalla Abel i Himmelen og faren Knut i Lufto.
Litt av hustufta stod der ennå som ein gapande mur, omkransa av rusket brake og lyng, og steinar som ein gong verna dei ørsmå åkerflekkane.
Her var det altså ei ungjente gjekk og trødde med draumane sine – om det var plass til nokon draum – i det livet ho song om? Det kunne ikkje bli anna enn slitne kroppar, såre hender og svoltne magar i kampen for føda innanfor desse steinete kvadratmeterane.
Nå er det forfattaren og eg som står her, midt i røysa, og har bytt plass med eit liv i armod og avmakt. Og som sikkert takka Vårherre for maten dei sleit for – og fekk overleva på – så lenge.
– Det var ikkje rart om brørne drog til Amerika, sa Heggland. Medan Anne måtte vera att for å passa på dei gamle foreldra. Med faren vart det ein brå slutt – då han fall utfor bratthenget og slo seg i hel.
Her var det ikkje plass for anna enn slitet.
Men visa hadde mykje glede i seg også. Dei plukka bær, stelte med geita, grisen og hønene – og hadde to kyr, om det var sant – på den karrige husmannsplassen. Det er freistande å tenkja at det er Anne, eller Herborg, som ho eigentleg heitte, som sjølv har gitt ord til visa me kjenner.
Men, får eg høyra, visa er forfatta av Claus Pavels Riis (1826–86), studenten som kom frå ein velståande familie i Bergen til Tysnes, der han dyrka frukt og fekk ro til å dikta.
På turane sine gjekk han forbi denne plassen han så vidt kunne skimta der oppe over bygda. Difor var det ikkje uventa om denne karen, som etter det Heggland fortel også var oppteken av livet til småkårsfolket, hadde laga seg ei vise om den vesle fattigjenta der.
– Tok Claus Pavels Riis nokon gong turen opp til Uren, Luren, undra lagkameraten min.
Det veit vel ingen, men i syngespelet som han i 1865 fekk oppført på Christiania Theater, finn me visa om Anne Knutsdotter for første gong.
Ingen veit kva Anne gjekk og fantaserte om oppe på sitt Uren, Luren, men då ho vart åleine og kjende seg fri, må me tru at ho endeleg fekk oppfylt lengten etter å få koma seg ut – og kanskje også finna seg ein ektemann. Modig tok ho over fjorden og vidare – heilt til Voss.
Men det som står igjen etter henne her, var berre eit nytt sveltihel. Ho tok seg arbeid som hushjelp. Det var ikkje åttetimarsdag den gongen. Då ho enda sine dagar i 1917, 52 år gamal, var ho ei utsliten, fattig og helselaus kvinne.
Jenta me song om, og som utan å ana det kom til å stå modell for ei vise som skulle bli kjend og kjær for oss alle.
Åshild Ulstrup
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Lytt til artikkelen:
Mange av oss har sunge om jenta som budde i ei steinrøys oppunder himmelen, og levd oss inn i korleis ho måtte ha hatt det oppe på sitt Sveltihel. Men kor i all verda var dette Sveltihel der ingen kunne tru at nokon kunne bu?
Eit av svara fekk eg uventa ein dag eg sat i lag med forfattaren Johannes Heggland i heimen hans på Tysnes og han inviterte meg på tur.
Gjennom livet har eg fått høyra at Anne Knutsdotter har levd både her og der, men aldri ante eg at Uren, Luren også kunne liggja på Tysnes, i mitt eige Sunnhordland, slik Johannes Heggland hevdar. Eg sit i heimen hans for å snakka om han som forfattar.
Då han etter ei stund spør om eg kunne ha lyst til å bli med han til Annes Uren, Luren her på øya og titta på restane som står igjen etter familien, vart eg mest som barn igjen – for tenk å få sjå dette Sveltihel, som eg etter kvart ikkje trudde noko på. Kunne det verkeleg vera sant, det han fortalde?
Ikkje lenge etter var me på veg oppetter den stupbratte lia – til ei lita jente sin barndomsheim i det blå.
Det siste strekket la eg meg på fire for å klora meg til alt eg fekk tak i. Dette måtte vera Himmelturen! Etter kvart kjende eg på pusten – og såg at den gamle forfattaren òg strevde – før me endeleg kunne retta oss opp, pusta ut og sjå bygda under oss, på Heio, den høgaste av alle husmannsplassar på Tysnes.
Det var ikkje rart om mor til Anne i visa vart kalla Abel i Himmelen og faren Knut i Lufto.
Litt av hustufta stod der ennå som ein gapande mur, omkransa av rusket brake og lyng, og steinar som ein gong verna dei ørsmå åkerflekkane.
Her var det altså ei ungjente gjekk og trødde med draumane sine – om det var plass til nokon draum – i det livet ho song om? Det kunne ikkje bli anna enn slitne kroppar, såre hender og svoltne magar i kampen for føda innanfor desse steinete kvadratmeterane.
Nå er det forfattaren og eg som står her, midt i røysa, og har bytt plass med eit liv i armod og avmakt. Og som sikkert takka Vårherre for maten dei sleit for – og fekk overleva på – så lenge.
– Det var ikkje rart om brørne drog til Amerika, sa Heggland. Medan Anne måtte vera att for å passa på dei gamle foreldra. Med faren vart det ein brå slutt – då han fall utfor bratthenget og slo seg i hel.
Her var det ikkje plass for anna enn slitet.
Men visa hadde mykje glede i seg også. Dei plukka bær, stelte med geita, grisen og hønene – og hadde to kyr, om det var sant – på den karrige husmannsplassen. Det er freistande å tenkja at det er Anne, eller Herborg, som ho eigentleg heitte, som sjølv har gitt ord til visa me kjenner.
Men, får eg høyra, visa er forfatta av Claus Pavels Riis (1826–86), studenten som kom frå ein velståande familie i Bergen til Tysnes, der han dyrka frukt og fekk ro til å dikta.
På turane sine gjekk han forbi denne plassen han så vidt kunne skimta der oppe over bygda. Difor var det ikkje uventa om denne karen, som etter det Heggland fortel også var oppteken av livet til småkårsfolket, hadde laga seg ei vise om den vesle fattigjenta der.
– Tok Claus Pavels Riis nokon gong turen opp til Uren, Luren, undra lagkameraten min.
Det veit vel ingen, men i syngespelet som han i 1865 fekk oppført på Christiania Theater, finn me visa om Anne Knutsdotter for første gong.
Ingen veit kva Anne gjekk og fantaserte om oppe på sitt Uren, Luren, men då ho vart åleine og kjende seg fri, må me tru at ho endeleg fekk oppfylt lengten etter å få koma seg ut – og kanskje også finna seg ein ektemann. Modig tok ho over fjorden og vidare – heilt til Voss.
Men det som står igjen etter henne her, var berre eit nytt sveltihel. Ho tok seg arbeid som hushjelp. Det var ikkje åttetimarsdag den gongen. Då ho enda sine dagar i 1917, 52 år gamal, var ho ei utsliten, fattig og helselaus kvinne.
Jenta me song om, og som utan å ana det kom til å stå modell for ei vise som skulle bli kjend og kjær for oss alle.
Åshild Ulstrup
Fleire artiklar
Una og Diddi er to storforelska studentar som må halde forholdet skjult, fordi Diddi alt har ein kjærast.
Foto: Arthaus
Gjennombrotet
Elín Hall herjar i dette vakre, velskrivne dramaet av Rúnar Rúnarsson.
Greil Marcus er musikkskribent og kulturanalytikar.
Foto: Thierry Arditti / Courtesy of Yale University Press
Kvifor Marcus skriv
Den nye boka til Greil Marcus er ein kamuflert sjølvbiografi.
Foto: Gorm Kallestad / NTB
Erling Kittelsen er blant dei mest mangsidige av norske poetar, skriv Jan Erik Vold.
Rondanecupen på Otta er ei bridgetevling stinn av tradisjon.
Foto: Otta bridgeklubb
«Det finst bridgespelarar i kvar ein avkrok.»
Jill Stein på eit valkampmøte i Dearborn i Michigan 6. oktober. I vippestaten Michigan fryktar demokratane at Stein skal ta mange røyster frå Harris.
Foto: Rebecca Cook / Reuters / NTB
Stein kan velte lasset
Jill Stein, kandidaten til Dei grøne, er valjokeren demokratane gjerne skulle vore forutan.