Ingen er mektigare i Noreg nett no enn helseminister Bent Høie, helsedirektør Bjørn Guldvog og folkehelsedirektør Svein Lie. Ja, og så beredskapsminister Monica Mæland. Med heimel i unnatakslovgjeving har regjeringa gjeve frie taumar til desse for få i gang tiltak som trengst for å halde smitten i sjakk.

Frykta ein fyrst mest spørsmålet: «Kva brast så høgt?», og konsekvensen? Nyss har regjeringa varsla dei strengaste tiltaka som er gjorde i fredstid. Alle utdanningsinstitusjonar vert stengde ned, og i praksis alle andre møtestader og aktivitetar der folk samlast for tett. Nye karantenereglar og reisereguleringar gjeld også.

Dette er aldeles utmerkt, for i ekstreme tider må ekstreme tiltak til. Dette fungerer i alle høve mobiliserande, og går vidare enn personleg moralske oppmodingar. Hadde andre tiltak vore gjorde før, hadde ein ikkje kome hit. Difor kan det vere verdt å drøfte litt kva som var feil heilt fram til i går.

Delegert ansvar

Frå politisk hald kom tidlegare meldingar om å halde saman i vanskelege tider og å vere hygieniske. Tiltaka var overlatne til kommunane. Kravet til kostnadseffektivitet i helseføretaka gjorde at dei ikkje har nok respiratorar, verneutstyr og anna. Alle sengeplassar er i bruk som brukast kan. Alt er spart som sparast kunne. Så kjem denne influensaen, fyrst snill og ufarleg, men brått glefser han til som i ein maredraum. Dei mest utsette er heldigvis berre vi over 60 med kroniske sjukdommar, høyrer vi – vi som greitt kan unnverast.

Regjeringa vår tok ikkje, som den italienske, tidsnok ansvaret for nasjonen. Ansvaret hamna på kvar einskild: den einskilde familien som sjølv måtte avgjere kva dei skulle gjere, den einskilde skulen som vurderte talet på elevar og personale i karantene, den einskilde kommunen som frykta utgifter og svikt i inntekter. Såleis fekk vi fleire stader vite at sjølv om ein omgåst smitta personar, kunne ikkje samfunnet gå i stå, alle måtte te seg som vanleg.

I Rogaland er det godt med velståande folk som likså vel som dei i Bærum kunne unne seg skiferie i Austerrike, Sveits og Nord-Italia. Vidaregåandeelevar kom derifrå og gjekk ei veke eller to på skule, til dei vart pålagde karantene. Ved eitt tilfelle i småskulen forveksla dei testane og leit samstundes på det nye dogmet om at born ikkje smittar vidare. Det medførte smitte til besteforeldre som passa born. Eit anna dogme gjer at folk forvekslar covid-19 med influensavirus, det er heile tida snakk om dropesmitte. Då rekk det å halde seg ein meter eller to unna. No seier visse ekspertar at viruset fyk i lufta dropelaust og overlever i eit rom ein halv times tid. Det er ein busstur, det, til dømes.

Lemfeldige tiltak

Kommunane på Nord-Jæren har vore lemfeldige med tiltak, uklåre i informasjonen og lite hjelpsame overfor pårørande. Det er urimeleg at besteforeldre i risikogruppa sit barnevakt for niåringar som er utsette for smitte, medan foreldra er på jobb. Ein testar færrast mogleg. I januar, då koronaviruset vart kjent, vart ikkje testpakkar eller verneutstyr innkjøpte; no har ein knapt råd til å teste. Var ein på feil plass i vinterferien, kunne ein hoste hovudet av seg utan å vere testverdig. I nordfylket, derimot, har kommunane slege seg saman om strenge reguleringar av møteverksemd, skuleaktivitetar, transport og alt dei reknar som relevant, og dei samarbeider om dei ressursane som finst. Der har dei få smitta – og gjer alt for å unngå å få fleire. Nye smittetilfelle er altså i sørfylket, for det meste.

Covid-19 vert den sosiale utjamnaren. Rik og fattig er likestilte, og det vil ikkje hjelpe å isolere på måfå. Mange kringom har samanlikna denne epidemien med spanskesjuka som la så mange i grava. For 100 år sidan var ikkje styresmaktene ukjende med smitte, mangstad hadde dei kjempa mot pest og kolera, difteri og tyfus. Men dei var, nett som i dag, valne på hendene og gjorde for lite, for seint.

I vår tid skulle det å forveksle testresultat likevel vere heilt utenkjeleg, og det er vanskeleg tilgjeveleg.

Fornærmeleg

Det er uhøyrt fornærmeleg at vi i vekevis vart jatta med og ikkje høyrde noko frå regjeringa om kva for nasjonale samordna tiltak dei villle innføre. Kva skulle dei med krisefullmakt når dei berre ville roe oss ned med å be oss vaske hendene og hoste og nyse i olbogen?

Sjefane for fleire intensivavdelingar på sjukehusa våre har bede om strenge tiltak, slikt som avgrensing av folkeforsamlingar til 50, heimekontor for alle som kan, halvfulle bussar, trikkar, T-banar, tog og fly, karantene til familiane til dei smitta, sanksjonar mot dei som bryt karantenen, og meir.

Og kva med flytrafikken? Det har landa fly etter fly med italienske turistar i Tromsø i vekevis, men det vekte oppsikt då det kom eit til Torp òg. Vi bør unngå å fly mange stader, no, Island (full unnatakstilstand), Tyskland (fullt smittefrislepp) og USA (fullt smittevernkaos). Så ein er redd for konkursar? Då må staten trø til med erstatningar og hjelp.

Vi er eit land av velorienterte menneske, verdsvande som få. Vi krev handling av ei regjering som sjølv gav seg krisefullmakt, men gjorde seg usynleg og lite har sagt om planar som er til å få meining og forstand av. Vi vil ha eksakte, klåre opplysningar om tilstanden, om korleis helsestellet skal møte krisa, kva løyvingar som trengst, og kva som gjeld heile landet. Dette dillet med at kvar kommune eller verksemd gjer som dei vil, kan vi – bokstavleg tala – ikkje leve med. I det minste må regjeringa lage ein sams kommunikasjonskanal for å informere om sams reglar for alle.

Det vi no ikkje får vite, har vi verkeleg vondt av.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.