Andreas Hompland

hompland@online.no

Iskrem er min barndoms smak av sommar. Favoritten var den firkanta krokanispinnen til 50 øre. Den hadde dei på butikken til Simon i Myra. Eg var på glattisen når det galdt fabrikknamnet, men det kom til meg då eg bad om litt hjelp frå vennene mine: Jaarviks is – naturligvis. Den runden førte mykje med seg – av personlege opplevingar og truvedkjenningar, kollektive minne og bidrag til norsk industrihistorie.

DÅ EG TIL DØMES minte om at det ikkje var spor av jordbær i jordbærisen, men at han hadde kunstig farge og smak, var det ei som svarte at ho ennå kan kjenna smaken av den første jordbærisen frå Jaarvik som ho fekk på eit Kristi himmelfartsdag-stemne i Ryfylke i 1954. Frå ei anna fekk eg dette svaret: «Kunstig smak var smak av den store verda. Jordbær hadde vi heime.» Sjølv minnest eg det som eit stort framsteg i sivilisasjon då trepinnen blei bytt ut med plast.

Andre kom i hug ein lektor som var spesialist på stadnamn: Jaarvik kjem frå grenda Jårvikjå i Suldal, blei tatt med av vikingar som Jorvik til York i England, og så til New York.

SÅ LANGT NÅDDE ikkje Jaarviks is, naturlegvis. Frå fabrikken ved Klepp stasjon på Jæren gjekk det isbilar austover til Lindesnes og nordvestover til Hardanger. I indre Sogn støytte dei mot Jotun-is, som blei produsert på den andre sida av Jotunheimen, på Leira i Valdres. Aust for Lindesnes herska Hennig-Olsen med «kremen av iskrem». Det begynte på eit bakrom i Markens gade i Kristiansand 1924 og med fabrikk i Hanneviga i 1930, for som det heiter i reklamen: «Da hadde min farfar vært i Sikago å lært sæ å lave iskrem.»

Dei privatåtte iskremfabrikkane hadde truleg ein uformell kartellavtale, men grensene var ikkje absolutte: I Gudbrandsdalen gjekk det til dømes i Døla-is frå Lillehammer, men lengst nord i dalen kunne ein på nokre bensinstasjonar støyta på Mittet-is frå Molde.

REGIONALE OG BONDEÅTTE meieri laga også iskrem. I Oslo heitte ein av dei Frogner-is. Suksessen var størst i Tønsberg, der Slotts-is begynte med Krone-is i kjeks med jordbær og sjokolade. Isen kosta 75 øre, men prisen steig raskt til ei krone, og der låg han lenge, men kremmarhuset krympa.

Då meierisamvirket fusjonerte, kjøpte opp konkurrentar, sanerte og sentraliserte, kom det Diplom-is med eskimojente og Pin-up med sjokoladetupp på alle samvirkelag. Men det var som mellom fotballsupporterar og øldrikkarar: Ein heldt med det lokale laget og banna over kvaliteten hos den store og dominerande.

Men det skal reklamemakarane hos Tine ha: I 1990-åra klarte dei å slå tilbake invasjonsforsøket frå den svenske giganten BG ved å klistra isen deira til den foraktelege merkelappen «margarin-is». Men etter mottoet «if you can’t beat them, join them» tok dei på same tid til å laga Mövenpick på lisens. For dette handlar også om kvoter og overproduksjon, mjølkepris og landbrukspolitikk.

DET NORSKE ISRIKET før krigen var oppstykka og delt, og det var eit sommarland. Det hadde med forbrukarøkonomi å gjera, men mest med teknologi og distribusjon. Iskrem var handverksproduksjon i liten skala med iskinner og andre remediar, og han måtte seljast som ferskvare frå kioskar før det kom isbilar og fryseskåp i alle butikkar og heimar.

Under krigen var det forbod mot å laga iskrem, for fløyten skulle gå til smør til tyske soldatar. Det er derfor eit frigjeringsfenomen at is er så tett kopla til det nasjonale og 17. mai. Underleg nok blei Hjallis ei lang underbukse og ikkje ein iskrem, men då Noreg kom til fotball-VM i 1994, lånte den kommunistiske landslagstrenaren ut namnet sitt til Drillo-is.

NORDMENN er i dag på europatoppen i iseting – med 12–13 liter per gjennomsnittsmunn per år. Totalt går det med 60 millionar liter mjølk. Diplom-is og Hennig-Olsen er omtrent like store og deler marknaden mellom seg.

Men i skuggen av desse dinosaurane som har frose ut konkurrentane, og med dårleg tilgang til matmonopolistmenyane, veks det fram små nisjeprodusentar som lagar kortreist kvalitetsis på garden – med eller utan økologisk pynt – til dømes Iskremgården på Vigrestad (ikkje langt frå Klepp og Jaarviks is) og eit innflytta nederlandsk par med heimelaga is frå Feios på Alm gard i Vik i Sogn.

Tre av mine favorittar er Blåne-is i Sirdal, Gioia is på Frogner i Oslo og Dolce Vidda som ein italienar lagar i Eidfjord. Kulinaris, «born in Kolbotn», er eit godt namnepåhitt, men smakar for myke brunost.

Den triste soga handlar om Isbjørn Is, som sel isen sin frå Den Norske Isbilen som kling med klokka rundt i norske grender. Fabrikken ligg på Askøy, og på grunn av krisa med vatnet der, har dei måtta stenga produksjonen midt i høgsesongen.

BYRÅSJEFEN tykkjer denne spalta er altfor fylt av klaging, detaljar og gamle smakar. Det som har skjedd med iskremen, er jo ikkje anna enn det som har hendt med bryggeri, brusfabrikkar og heile næringsmiddelbransjen. Teknologi og kapital går hand i hand med kolonialmajorar som har lagt under seg matvaredistribusjonen. Det er ikkje til å undrast over at denne standardiseringa nå møter motkrefter.

Spaltisten er ikkje usamd i det, men vil endå ein gong sanna orda til poeten og psykologen Erling Indreeide: «Ein skal mistru den som ikkje er litt nostalgisk.»

Ha ein god og iskremsvalande sommar.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.