Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

SideblikkSamfunn

Velsmakande symbol på fridom

Iskremfabrikkar har gått frå mange små til to dominerande, men nå livnar det i nisjane.

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Den store iskremkrigen gjekk føre seg i 1993. Svenske GB is prøvde, men kom seg ikkje inn på den norske marknaden.

Den store iskremkrigen gjekk føre seg i 1993. Svenske GB is prøvde, men kom seg ikkje inn på den norske marknaden.

Foto: Lise Åserud / NTB scanpix

Den store iskremkrigen gjekk føre seg i 1993. Svenske GB is prøvde, men kom seg ikkje inn på den norske marknaden.

Den store iskremkrigen gjekk føre seg i 1993. Svenske GB is prøvde, men kom seg ikkje inn på den norske marknaden.

Foto: Lise Åserud / NTB scanpix

5483
20190719
5483
20190719

hompland@online.no

Iskrem er min barndoms smak av sommar. Favoritten var den firkanta krokanispinnen til 50 øre. Den hadde dei på butikken til Simon i Myra. Eg var på glattisen når det galdt fabrikknamnet, men det kom til meg då eg bad om litt hjelp frå vennene mine: Jaarviks is – naturligvis. Den runden førte mykje med seg – av personlege opplevingar og truvedkjenningar, kollektive minne og bidrag til norsk industrihistorie.

DÅ EG TIL DØMES minte om at det ikkje var spor av jordbær i jordbærisen, men at han hadde kunstig farge og smak, var det ei som svarte at ho ennå kan kjenna smaken av den første jordbærisen frå Jaarvik som ho fekk på eit Kristi himmelfartsdag-stemne i Ryfylke i 1954. Frå ei anna fekk eg dette svaret: «Kunstig smak var smak av den store verda. Jordbær hadde vi heime.» Sjølv minnest eg det som eit stort framsteg i sivilisasjon då trepinnen blei bytt ut med plast.

Andre kom i hug ein lektor som var spesialist på stadnamn: Jaarvik kjem frå grenda Jårvikjå i Suldal, blei tatt med av vikingar som Jorvik til York i England, og så til New York.

SÅ LANGT NÅDDE ikkje Jaarviks is, naturlegvis. Frå fabrikken ved Klepp stasjon på Jæren gjekk det isbilar austover til Lindesnes og nordvestover til Hardanger. I indre Sogn støytte dei mot Jotun-is, som blei produsert på den andre sida av Jotunheimen, på Leira i Valdres. Aust for Lindesnes herska Hennig-Olsen med «kremen av iskrem». Det begynte på eit bakrom i Markens gade i Kristiansand 1924 og med fabrikk i Hanneviga i 1930, for som det heiter i reklamen: «Da hadde min farfar vært i Sikago å lært sæ å lave iskrem.»

Dei privatåtte iskremfabrikkane hadde truleg ein uformell kartellavtale, men grensene var ikkje absolutte: I Gudbrandsdalen gjekk det til dømes i Døla-is frå Lillehammer, men lengst nord i dalen kunne ein på nokre bensinstasjonar støyta på Mittet-is frå Molde.

REGIONALE OG BONDEÅTTE meieri laga også iskrem. I Oslo heitte ein av dei Frogner-is. Suksessen var størst i Tønsberg, der Slotts-is begynte med Krone-is i kjeks med jordbær og sjokolade. Isen kosta 75 øre, men prisen steig raskt til ei krone, og der låg han lenge, men kremmarhuset krympa.

Då meierisamvirket fusjonerte, kjøpte opp konkurrentar, sanerte og sentraliserte, kom det Diplom-is med eskimojente og Pin-up med sjokoladetupp på alle samvirkelag. Men det var som mellom fotballsupporterar og øldrikkarar: Ein heldt med det lokale laget og banna over kvaliteten hos den store og dominerande.

Men det skal reklamemakarane hos Tine ha: I 1990-åra klarte dei å slå tilbake invasjonsforsøket frå den svenske giganten BG ved å klistra isen deira til den foraktelege merkelappen «margarin-is». Men etter mottoet «if you can’t beat them, join them» tok dei på same tid til å laga Mövenpick på lisens. For dette handlar også om kvoter og overproduksjon, mjølkepris og landbrukspolitikk.

DET NORSKE ISRIKET før krigen var oppstykka og delt, og det var eit sommarland. Det hadde med forbrukarøkonomi å gjera, men mest med teknologi og distribusjon. Iskrem var handverksproduksjon i liten skala med iskinner og andre remediar, og han måtte seljast som ferskvare frå kioskar før det kom isbilar og fryseskåp i alle butikkar og heimar.

Under krigen var det forbod mot å laga iskrem, for fløyten skulle gå til smør til tyske soldatar. Det er derfor eit frigjeringsfenomen at is er så tett kopla til det nasjonale og 17. mai. Underleg nok blei Hjallis ei lang underbukse og ikkje ein iskrem, men då Noreg kom til fotball-VM i 1994, lånte den kommunistiske landslagstrenaren ut namnet sitt til Drillo-is.

NORDMENN er i dag på europatoppen i iseting – med 12–13 liter per gjennomsnittsmunn per år. Totalt går det med 60 millionar liter mjølk. Diplom-is og Hennig-Olsen er omtrent like store og deler marknaden mellom seg.

Men i skuggen av desse dinosaurane som har frose ut konkurrentane, og med dårleg tilgang til matmonopolistmenyane, veks det fram små nisjeprodusentar som lagar kortreist kvalitetsis på garden – med eller utan økologisk pynt – til dømes Iskremgården på Vigrestad (ikkje langt frå Klepp og Jaarviks is) og eit innflytta nederlandsk par med heimelaga is frå Feios på Alm gard i Vik i Sogn.

Tre av mine favorittar er Blåne-is i Sirdal, Gioia is på Frogner i Oslo og Dolce Vidda som ein italienar lagar i Eidfjord. Kulinaris, «born in Kolbotn», er eit godt namnepåhitt, men smakar for myke brunost.

Den triste soga handlar om Isbjørn Is, som sel isen sin frå Den Norske Isbilen som kling med klokka rundt i norske grender. Fabrikken ligg på Askøy, og på grunn av krisa med vatnet der, har dei måtta stenga produksjonen midt i høgsesongen.

BYRÅSJEFEN tykkjer denne spalta er altfor fylt av klaging, detaljar og gamle smakar. Det som har skjedd med iskremen, er jo ikkje anna enn det som har hendt med bryggeri, brusfabrikkar og heile næringsmiddelbransjen. Teknologi og kapital går hand i hand med kolonialmajorar som har lagt under seg matvaredistribusjonen. Det er ikkje til å undrast over at denne standardiseringa nå møter motkrefter.

Spaltisten er ikkje usamd i det, men vil endå ein gong sanna orda til poeten og psykologen Erling Indreeide: «Ein skal mistru den som ikkje er litt nostalgisk.»

Ha ein god og iskremsvalande sommar.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

hompland@online.no

Iskrem er min barndoms smak av sommar. Favoritten var den firkanta krokanispinnen til 50 øre. Den hadde dei på butikken til Simon i Myra. Eg var på glattisen når det galdt fabrikknamnet, men det kom til meg då eg bad om litt hjelp frå vennene mine: Jaarviks is – naturligvis. Den runden førte mykje med seg – av personlege opplevingar og truvedkjenningar, kollektive minne og bidrag til norsk industrihistorie.

DÅ EG TIL DØMES minte om at det ikkje var spor av jordbær i jordbærisen, men at han hadde kunstig farge og smak, var det ei som svarte at ho ennå kan kjenna smaken av den første jordbærisen frå Jaarvik som ho fekk på eit Kristi himmelfartsdag-stemne i Ryfylke i 1954. Frå ei anna fekk eg dette svaret: «Kunstig smak var smak av den store verda. Jordbær hadde vi heime.» Sjølv minnest eg det som eit stort framsteg i sivilisasjon då trepinnen blei bytt ut med plast.

Andre kom i hug ein lektor som var spesialist på stadnamn: Jaarvik kjem frå grenda Jårvikjå i Suldal, blei tatt med av vikingar som Jorvik til York i England, og så til New York.

SÅ LANGT NÅDDE ikkje Jaarviks is, naturlegvis. Frå fabrikken ved Klepp stasjon på Jæren gjekk det isbilar austover til Lindesnes og nordvestover til Hardanger. I indre Sogn støytte dei mot Jotun-is, som blei produsert på den andre sida av Jotunheimen, på Leira i Valdres. Aust for Lindesnes herska Hennig-Olsen med «kremen av iskrem». Det begynte på eit bakrom i Markens gade i Kristiansand 1924 og med fabrikk i Hanneviga i 1930, for som det heiter i reklamen: «Da hadde min farfar vært i Sikago å lært sæ å lave iskrem.»

Dei privatåtte iskremfabrikkane hadde truleg ein uformell kartellavtale, men grensene var ikkje absolutte: I Gudbrandsdalen gjekk det til dømes i Døla-is frå Lillehammer, men lengst nord i dalen kunne ein på nokre bensinstasjonar støyta på Mittet-is frå Molde.

REGIONALE OG BONDEÅTTE meieri laga også iskrem. I Oslo heitte ein av dei Frogner-is. Suksessen var størst i Tønsberg, der Slotts-is begynte med Krone-is i kjeks med jordbær og sjokolade. Isen kosta 75 øre, men prisen steig raskt til ei krone, og der låg han lenge, men kremmarhuset krympa.

Då meierisamvirket fusjonerte, kjøpte opp konkurrentar, sanerte og sentraliserte, kom det Diplom-is med eskimojente og Pin-up med sjokoladetupp på alle samvirkelag. Men det var som mellom fotballsupporterar og øldrikkarar: Ein heldt med det lokale laget og banna over kvaliteten hos den store og dominerande.

Men det skal reklamemakarane hos Tine ha: I 1990-åra klarte dei å slå tilbake invasjonsforsøket frå den svenske giganten BG ved å klistra isen deira til den foraktelege merkelappen «margarin-is». Men etter mottoet «if you can’t beat them, join them» tok dei på same tid til å laga Mövenpick på lisens. For dette handlar også om kvoter og overproduksjon, mjølkepris og landbrukspolitikk.

DET NORSKE ISRIKET før krigen var oppstykka og delt, og det var eit sommarland. Det hadde med forbrukarøkonomi å gjera, men mest med teknologi og distribusjon. Iskrem var handverksproduksjon i liten skala med iskinner og andre remediar, og han måtte seljast som ferskvare frå kioskar før det kom isbilar og fryseskåp i alle butikkar og heimar.

Under krigen var det forbod mot å laga iskrem, for fløyten skulle gå til smør til tyske soldatar. Det er derfor eit frigjeringsfenomen at is er så tett kopla til det nasjonale og 17. mai. Underleg nok blei Hjallis ei lang underbukse og ikkje ein iskrem, men då Noreg kom til fotball-VM i 1994, lånte den kommunistiske landslagstrenaren ut namnet sitt til Drillo-is.

NORDMENN er i dag på europatoppen i iseting – med 12–13 liter per gjennomsnittsmunn per år. Totalt går det med 60 millionar liter mjølk. Diplom-is og Hennig-Olsen er omtrent like store og deler marknaden mellom seg.

Men i skuggen av desse dinosaurane som har frose ut konkurrentane, og med dårleg tilgang til matmonopolistmenyane, veks det fram små nisjeprodusentar som lagar kortreist kvalitetsis på garden – med eller utan økologisk pynt – til dømes Iskremgården på Vigrestad (ikkje langt frå Klepp og Jaarviks is) og eit innflytta nederlandsk par med heimelaga is frå Feios på Alm gard i Vik i Sogn.

Tre av mine favorittar er Blåne-is i Sirdal, Gioia is på Frogner i Oslo og Dolce Vidda som ein italienar lagar i Eidfjord. Kulinaris, «born in Kolbotn», er eit godt namnepåhitt, men smakar for myke brunost.

Den triste soga handlar om Isbjørn Is, som sel isen sin frå Den Norske Isbilen som kling med klokka rundt i norske grender. Fabrikken ligg på Askøy, og på grunn av krisa med vatnet der, har dei måtta stenga produksjonen midt i høgsesongen.

BYRÅSJEFEN tykkjer denne spalta er altfor fylt av klaging, detaljar og gamle smakar. Det som har skjedd med iskremen, er jo ikkje anna enn det som har hendt med bryggeri, brusfabrikkar og heile næringsmiddelbransjen. Teknologi og kapital går hand i hand med kolonialmajorar som har lagt under seg matvaredistribusjonen. Det er ikkje til å undrast over at denne standardiseringa nå møter motkrefter.

Spaltisten er ikkje usamd i det, men vil endå ein gong sanna orda til poeten og psykologen Erling Indreeide: «Ein skal mistru den som ikkje er litt nostalgisk.»

Ha ein god og iskremsvalande sommar.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.

Under krigen var det iskremforbod fordi all fløyten skulle nyttast til smør til tyske soldatar.

Emneknaggar

Fleire artiklar

Opprørssoldatar ved ei brennande kiste i mausoleet til Hafez al-Assad, som styrte Syria frå 1970 til han døydde i 2000. Mausoleet til den tidlegare diktatoren står i landsbyen Qardaha i Latakia-provinsen nordvest i landet.

Opprørssoldatar ved ei brennande kiste i mausoleet til Hafez al-Assad, som styrte Syria frå 1970 til han døydde i 2000. Mausoleet til den tidlegare diktatoren står i landsbyen Qardaha i Latakia-provinsen nordvest i landet.

Foto: Aaref Watad / AFP / NTB

Samfunn

I oska etter Assad

Ikkje alle i Syria jublar over at diktaturet har falle.

Per Anders Todal
Opprørssoldatar ved ei brennande kiste i mausoleet til Hafez al-Assad, som styrte Syria frå 1970 til han døydde i 2000. Mausoleet til den tidlegare diktatoren står i landsbyen Qardaha i Latakia-provinsen nordvest i landet.

Opprørssoldatar ved ei brennande kiste i mausoleet til Hafez al-Assad, som styrte Syria frå 1970 til han døydde i 2000. Mausoleet til den tidlegare diktatoren står i landsbyen Qardaha i Latakia-provinsen nordvest i landet.

Foto: Aaref Watad / AFP / NTB

Samfunn

I oska etter Assad

Ikkje alle i Syria jublar over at diktaturet har falle.

Per Anders Todal
Finansminister og leiar for Senterpartiet Trygve Slagsvold Vedum på landsstyremøtet i år. Partiet har falle kraftig på dei nyaste meiningsmålingane.

Finansminister og leiar for Senterpartiet Trygve Slagsvold Vedum på landsstyremøtet i år. Partiet har falle kraftig på dei nyaste meiningsmålingane.

Foto: Thomas Fure / NTB

Samfunn
Sofie May Rånes

– Populisme er ikkje noko å vere redd for

Trass i dårlege meiningsmålingar har statssekretær Skjalg Fjellheim trua på at Senterpartiet har den beste politikken for Noreg.

Ein mann trakkar på ein plakat av Bashar al-Assad i Damaskus.

Ein mann trakkar på ein plakat av Bashar al-Assad i Damaskus.

Foto: Amr Abdallah Dalsh / Reuters / NTB

KommentarSamfunn
Cecilie Hellestveit

Uviss lagnad for Syria

Det store spørsmålet no er kva som vil skje framover i Syria, etter at opposisjonen overraskande fort tok over heile det regimekontrollerte Syria nesten utan militær motstand.

Andrea Bræin Hovig og Tayo Cittadella Jacobsen i rollene som Marianne og Tor, som møtest på Nesoddferja.

Andrea Bræin Hovig og Tayo Cittadella Jacobsen i rollene som Marianne og Tor, som møtest på Nesoddferja.

Foto: Arthaus

FilmMeldingar
Brit Aksnes

Leiken kjærleik

Alle gode ting er faktisk tre, om du lurte på om trilogien til Dag Johan Haugerud held heilt til mål.

Lysspel på fasaden av Notre-Dame 6. desember,  fem og eit halvt år etter brannen som la katedralen i ruinar.

Lysspel på fasaden av Notre-Dame 6. desember, fem og eit halvt år etter brannen som la katedralen i ruinar.

Foto: Sarah Meyssonnier / Reuters / NTB

Feature

Frå oskehav til lysfest

PARIS: Notre-Dame kan atter bevege, forkynne og forføre.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen
Lysspel på fasaden av Notre-Dame 6. desember,  fem og eit halvt år etter brannen som la katedralen i ruinar.

Lysspel på fasaden av Notre-Dame 6. desember, fem og eit halvt år etter brannen som la katedralen i ruinar.

Foto: Sarah Meyssonnier / Reuters / NTB

Feature

Frå oskehav til lysfest

PARIS: Notre-Dame kan atter bevege, forkynne og forføre.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis