Samisk kamp er eit generasjonsprosjekt
Sametingspresident Aili Keskitalo kjempar framleis for retten til eigedom og språkopplæring, kjernesaker på det første samiske stormøtet i 1917.
Sametingspresident Aili Keskitalo framfor Stortinget i 2017, i samband med demonstrasjonen for reindriftssamen Jovsset Ante Sara og kampen hans for å oppretthalde talet på reinsdyr i eigen flokk.
Foto: Heiko Junge / NTB
Aili Keskitalo
Sametingspresident, tek ikkje attval
Økonomiutdanna med praksis innan administrasjon
NSR-leiar i periodane 2003–2005 og 2008–2015
Sametingspresident i tre periodar: 2005–2007, 2013–2016 og frå 2017
Aili Keskitalo
Sametingspresident, tek ikkje attval
Økonomiutdanna med praksis innan administrasjon
NSR-leiar i periodane 2003–2005 og 2008–2015
Sametingspresident i tre periodar: 2005–2007, 2013–2016 og frå 2017
Intervju
christiane@dagogtid.no
– Ho har handla i det stille, utan dei store faktene, seier Ole Henrik Magga, den første sametingspresidenten i Noreg, om den sitjande presidenten og partifellen Aili Keskitalo.
Skjalg Fjellheim, politisk redaktør i Nordlys, har kalla henne ein bauta og vektlagt at ho har lagt til rette for at kvinner kan nå fram i politikken.
Altfor store delar av sametingsbudsjettet har vorte brukte til rettskamp mot staten, meiner Arthur Tørfoss, Fremskrittspartiets gruppeleiar i Sametinget.
– Eg ser at mykje framleis er ugjort, seier presidenten sjølv.
I 2005 vart Keskitalo vald inn på Sametinget for Norske Samers Riksforbund (NSR), og ho starta den første perioden som president. Når Keskitalo går av etter sametingsvalet neste haust, legg ho bak seg til saman ti år som den øvste politiske representanten for dei norske samane, som i fjor talde 18.000 registrerte i Sametingets valmanntal.
Frå norsk til samisk
Første gong namnet til Keskitalo dukka opp i norske aviser, var i ei nyhendesak i 1986, der ho er avbilda som ein av fleire elevar på vidaregåande skule som mangla samiske lærebøker. I saka vart det sagt at det, med dei dåverande løyvingane, ville ta 10.000 år før situasjonen var god nok.
Keskitalo voks opp som dotter av to samar i ei samisk bygd i Kautokeino, med norsk som førstespråk.
– Språkpolitikk har vore vesentleg for at eg har engasjert meg og brukt mykje tid på samepolitikk og Sametinget, seier Keskitalo.
Ein reknar med at om lag ein tredel av samane i Noreg, Sverige, Finland og Russland snakkar eit samisk språk, medan berre 15 prosent bruker samisk skriftspråk, ifølgje Språkrådet. I 2016 kom ei offentleg utgreiing om samisk språk, Hjertespråket. Sametinget er i konsultasjonar med regjeringa om korleis ho skal følgjast opp, og Keskitalo seier det er vemodig å gje slepp. For nyhendesaka frå 1986 kunne vore skriven i dag.
– Det kjem stadig nye skulereformer, og læremidla vert utdaterte. Samstundes har vi stor mangel på samisklærarar, som også skriv lærebøkene. Det er eit dilemma; skal vi skrive nye læremiddel, må fagfolk takast ut av undervisninga. Eg håper digitaliseringa skal gjere det enklare å oppdatere læremiddel, men vi er ikkje der enno.
Partiet og presidenten
Keskitalo fortel gjerne om si eiga politiske historie parallelt med partihistoria. For NSR vart skipa berre veker etter at ho sjølv vart fødd, i 1968.
– Det eg har lært i samepolitikken, er at vi jobbar med generasjonsprosjekt, seier ho, før ho held det som høyrest ut som ein kortfatta tale:
– Det kan vere frustrerande å jobbe med dei same tinga som forgjengarane mine jobba med for over 50 år sidan, og for over 100 år sidan, då Elsa Laula Renberg samla samane til det første store møtet i Trondheim. På same tid gjev det ein tryggleik at vi jobbar for kjernesakene for det samiske folket. I staden for å verte frustrerte over det vi ikkje får kvittert ut, tenkjer eg at vi ikkje har mista kontakten med kjerneverdiane i kulturen vår. Vi står på skuldrene til kjemper og har ikkje kutta røtene våre, sjølv om vi går inn i framtida.
Det kan vere verdt å nemne at samane, då dei for første gong vart samla til eit riksgrenseoverskridande samepolitisk møte i 1917, levde under eit fornorskingsregime med assimilering som mål. Då NSR vart danna i 1968, hadde styresmaktene gått bort frå prinsippa om fornorsking. Men striden om vasskraftutbygging i Alta-elva (1968–1982), som ville ramme samisk reindrift hardt, førte til varige endringar i Stortingets samepolitikk.
Det var ein symbolsk augneblink då Kong Harald opna Sametinget i 1997 og bad om orsak for måten staten har handsama samane opp gjennom tida.
Kamp mot møller
I dag er det utvikla strukturar som legg til rette for samisk påverknad og arealbruk. Mellom anna har Sametinget tre representantar i Finnmarkseigedommen (Fefo), som forvaltar 95 prosent av landareala i Finnmark.
– Kvifor meiner du det rett at også samar som bur utanfor Finnmark, via Sametinget og Finnmarkseigedommen, skal ha påverknad på landområde i Finnmark som vert brukte både av dei som er samar, og dei som ikkje er det?
– For det første vil eg seie at påverknad er veldig indirekte, fordi styremedlemmene som vert oppnemnde i styret for Fefo, har tilhøyrsle og bustad i Finnmark. Det er dei som påverkar verksemda. Fefo og Sametinget har instruksjonsrett over medlemmene; dei skal styre i tråd med Finnmarkslova. Eg oppfattar ikkje dette som ei stor utfordring. For det andre er det sånn at Sametinget varetar stemma til samefolket kollektivt. Så det er på ein måte uttrykk for ein folkevilje. Det er kanskje ei søkt samanlikning, men kven vel styrerepresentantane i Statskog? Det er jo ikkje befolkninga i områda som vert forvalta. Det er likevel akseptert, fordi regjeringa representerer ein folkevilje i den norske fellesskapen. No synest eg ikkje Statskog-modellen er ideell, men Sametinget er ikkje eit regionalt organ. Det er nasjonalt. I den forstand er dette forsvarleg.
– Er dette ein kritikk du møter ofte?
– Nei, han dukka opp under etableringa av Fefo, og dukkar opp innimellom, men i samepolitisk samanheng er det ikkje der diskusjonen ligg.
På same tid er det press på landområde som tradisjonelt har vorte brukte til reindrift. Sametinget har dei siste åra sagt nei til gruvedrift og vindkraftutbyggingar i reinbeiteområde.
– Vi har store vindkraftsaker i dei sørsamiske områda ved Helgeland, Mosjøen og Fosenhalvøya og også andre stader. Vindkraft vil fortrengje sørsamisk reindrift. Det viser at vi slett ikkje er i mål med å sikre at berekraftige samiske næringar, som også er viktige språk- og kulturberarar, har ei framtid.
Keskitalo seier at vindkraftutbygging har vorte ei utfordring særleg dei siste 10–15 åra, og at arealpresset no kjem i reinbeiteområde som det tidlegare har vore lite rift om. Likevel kjenner ho att industriretorikken frå tidlegare.
– Eg registrerer at industriretorikken har endra farge. No framstiller ein det som om det er klimaendringane som gjer at ein må kjempe gjennom ny industriutvikling. Det siste eg har høyrt, er at ein må hindre nedgangstider som følgje av pandemien, og at ein derfor må ta i bruk områda reindrifta treng for å produsere. Presset er det same, sjølv om retorikken tilpassar seg.
– Kvifor er det på førehand gjeve at det er meir berekraftig å satse på reindrift enn vindkraft?
– Eg har ikkje tatt mål av meg til å påstå det. Det eg hevdar, er at den samiske reinbeitenæringa alt er i desse områda, og at Noreg, i tråd med internasjonale konvensjonar, har forplikta seg til å ta vare på dei. Korleis er det mogleg at ein berre kan ta område som alt er i bruk, og fortrengje brukarane av dei? Har ein ikkje noko rettsvern, som reindriftsutøvar i Noreg i dag, til område som har vore brukte av næringa i mange hundre, kanskje tusen år? Ei næring som produserer næringsrik, sunn mat i eit område der ikkje mange andre kan livnære seg?
Keskitalo samanliknar vindkraftsakene med Alta-saka. Ho meiner samiske område alt i dag har ofra mykje til kraftproduksjon i lang tid, og viser til gigantiske vasskraftanlegg på svensk side av grensa.
– Korleis kan det ha seg at ei språk- og kulturberande matnæring skal måtte vike for industrianlegg for energi som det er uklart for meg kven som skal nytte seg av, utover at det er ein stor energimarknad andre stader i Europa. Eg meiner at vi også må sjå på vår eigen marknad. Noreg er på botnen i gjenbruk. Vi som har vakse opp i eit samfunn der ein aldri har trunge å spare på energi, har inga merksemd kring bruken av energien vi har tilgjengeleg.
Åtvara gruveinvestor
Keskitalo er ikkje mindre tydeleg når det gjeld gruvedrifta som krev område brukt av reindriftsnæringa. Selskapet Nussir, som har fått løyve til å utvinne kopar og deponere avfall i Repparfjorden i Kvalsund, har ikkje vorte samd med reindriftsnæringa om bruken av området. Sametinget har støtta reindrifta og åtvara investorar mot å plassere pengar i prosjektet.
– Er det rett at Sametinget skal opptre aktivistisk på denne måten?
– Meiner du det er aktivistisk å sende eit brev og vise til eit politisk vedtak i eit folkevald organ? Saka er jo ikkje avgjord, sjølv om Nussir har fått konsesjon. Anten må selskapet ha ein avtale med reindrifta i området, eller så må dei ta saka til retten og be om at området vert ekspropriert til gruveverksemda.
Keskitalo ser på det som ein service overfor investorar å gjere dei merksame på Sametingets haldning og vedtak.
– Enkelte gonger vert dei takknemlege for at vi gjer dei betre i stand til å vurdere risikoen i investeringa.
Feminist
Arealbruk og eigedom har skapt strid til alle tider. Også forvaltninga av ulike landområde i Finnmark kunne det vore skrive både artiklar og bøker om, men når Dag og Tid spør Keskitalo kva gjennomslag ho sjølv ser på som sitt største, peiker ho likevel på eit heilt anna felt, nemleg likestilling.
Keskitalo kallar seg feminist, og ho kan meddele at det i Sametinget var 11 prosent kvinner i perioden før ho stilte til val. No har det vore ein kjønnsbalanse på om lag 50 prosent fire periodar på rad.
– Det er klart det påverkar politikken, seier ho.
Sametinget har nett handsama ei likestillingsmelding, der også seksuell legning, kjønnsidentifikasjon, hatytringar, netthets, vald i samiske samfunn og rettane til funksjonshemma er tematiserte.
– Sidan eg byrja å jobbe med samepolitikk, har ein vorte mykje meir open, både om seksuell legning og det å stå fram og seie at ein har vore utsett for vald.
Tabu har vorte brotne, meiner ho.
– Eg er glad for at borna mine, og etter kvart barneborna, skal vekse opp i eit samisk samfunn som er opnare, og der det dermed også er meir tillit.
Vonde valdshistorier
– Vart Tysfjord-saka ein augeopnar for at overgrep kan skje i det skjulte?
– Vi fekk på ein måte eit forvarsel i ein artikkel av forskaren Astrid Eriksen i 2015. Ho hadde undersøkt tal i den andre store samiske helseundersøkinga og dokumenterte at samar har opplevd meir vald enn andre i det same geografiske området. 49 prosent av samiske kvinner hadde i løpet av eit livsløp opplevd vald, i spennet frå psykisk vald til grov og seksuell vald. Med slike tal var det umogleg å lukke auga for at samar er meir valdsutsette enn andre.
I ein sluttrapport om Tysfjord-saka frå 2017 skreiv Politiet i Nordland at dei hadde avdekt totalt 151 overgrepssaker i Tysfjord, der 43 var valdtektssaker, medan 40 saker omhandla seksuell omgang med barn under 14 år. Saka omfatta til saman 82 fornærma og 92 mistenkte. Offera var lulesamar, og dei første stod fram i VG sommaren 2016.
– Også før eg las artikkelen frå 2015, har eg tenkt at det er vald i det samiske samfunnet, for det er eit globalt problem. Men det forskinga viser, er jo faktisk at samiske menn, kvinner og barn er meir utsette for vald enn norske. Då avsløringa kom, og ein såg omfanget av dei seksuelle overgrepa i Tysfjord, var det som om tala frå helseundersøkinga fekk eit andlet.
Keskitalo omtalar offera som stod fram som modige.
– Saka har også sett søkjelys på kor problematisk det er når samar ikkje har tillit til offentlege tenester som politi og rettsvesen. Om du ikkje har tillit til dei som skal hjelpe deg, kvar skal du gå då? Det er avgjerande at tenestene skal tilpasse seg våre behov, slik at valdsutsette har nokon å vende seg til, og slik at også dei som utøver vald, kan få hjelp.
Keskitalo seier at ein jobbar vidare med desse vanskelege sakene på fleire plan. Framleis er det store kunnskapshol.
– Vi veit at samar er meir valdsutsette, men forskinga fortel ikkje kvifor eller kven som utøver vald. For å jobbe effektivt førebyggjande må vi vite meir. Det skal meir til enn politiske vedtak for å løyse så komplekse samfunnsproblem.
Fornorskinga
Kva skal ho gjere når ho ikkje lenger er president? Det tenkjer visst ikkje Keskitalo så mykje på, men ho ser mange oppgåver som bør løysast i samiske institusjonar og miljø.
– Kva vert dei store utfordringane for etterkomaren din?
– Eg reknar med at etterkomaren min vil halde fram det krevjande arbeidet med å sikre samiske rettar, språk og kultur, slik at lokalsamfunna skal ha ei framtid. Eg har veldig tru på det samiske demokratiet.
Ei viktig sak vil vere å følgje opp arbeidet i sannings- og forsoningskommisjonen leidd av generalsekretær i Nordisk ministerråd, tidlegare KrF-politikar Dagfinn Høybråten. Hausten 2022 skal verknadene av fornorskingspolitikken vere kartlagde. Også det er ein arv etter Aili Keskitalo som president.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Intervju
christiane@dagogtid.no
– Ho har handla i det stille, utan dei store faktene, seier Ole Henrik Magga, den første sametingspresidenten i Noreg, om den sitjande presidenten og partifellen Aili Keskitalo.
Skjalg Fjellheim, politisk redaktør i Nordlys, har kalla henne ein bauta og vektlagt at ho har lagt til rette for at kvinner kan nå fram i politikken.
Altfor store delar av sametingsbudsjettet har vorte brukte til rettskamp mot staten, meiner Arthur Tørfoss, Fremskrittspartiets gruppeleiar i Sametinget.
– Eg ser at mykje framleis er ugjort, seier presidenten sjølv.
I 2005 vart Keskitalo vald inn på Sametinget for Norske Samers Riksforbund (NSR), og ho starta den første perioden som president. Når Keskitalo går av etter sametingsvalet neste haust, legg ho bak seg til saman ti år som den øvste politiske representanten for dei norske samane, som i fjor talde 18.000 registrerte i Sametingets valmanntal.
Frå norsk til samisk
Første gong namnet til Keskitalo dukka opp i norske aviser, var i ei nyhendesak i 1986, der ho er avbilda som ein av fleire elevar på vidaregåande skule som mangla samiske lærebøker. I saka vart det sagt at det, med dei dåverande løyvingane, ville ta 10.000 år før situasjonen var god nok.
Keskitalo voks opp som dotter av to samar i ei samisk bygd i Kautokeino, med norsk som førstespråk.
– Språkpolitikk har vore vesentleg for at eg har engasjert meg og brukt mykje tid på samepolitikk og Sametinget, seier Keskitalo.
Ein reknar med at om lag ein tredel av samane i Noreg, Sverige, Finland og Russland snakkar eit samisk språk, medan berre 15 prosent bruker samisk skriftspråk, ifølgje Språkrådet. I 2016 kom ei offentleg utgreiing om samisk språk, Hjertespråket. Sametinget er i konsultasjonar med regjeringa om korleis ho skal følgjast opp, og Keskitalo seier det er vemodig å gje slepp. For nyhendesaka frå 1986 kunne vore skriven i dag.
– Det kjem stadig nye skulereformer, og læremidla vert utdaterte. Samstundes har vi stor mangel på samisklærarar, som også skriv lærebøkene. Det er eit dilemma; skal vi skrive nye læremiddel, må fagfolk takast ut av undervisninga. Eg håper digitaliseringa skal gjere det enklare å oppdatere læremiddel, men vi er ikkje der enno.
Partiet og presidenten
Keskitalo fortel gjerne om si eiga politiske historie parallelt med partihistoria. For NSR vart skipa berre veker etter at ho sjølv vart fødd, i 1968.
– Det eg har lært i samepolitikken, er at vi jobbar med generasjonsprosjekt, seier ho, før ho held det som høyrest ut som ein kortfatta tale:
– Det kan vere frustrerande å jobbe med dei same tinga som forgjengarane mine jobba med for over 50 år sidan, og for over 100 år sidan, då Elsa Laula Renberg samla samane til det første store møtet i Trondheim. På same tid gjev det ein tryggleik at vi jobbar for kjernesakene for det samiske folket. I staden for å verte frustrerte over det vi ikkje får kvittert ut, tenkjer eg at vi ikkje har mista kontakten med kjerneverdiane i kulturen vår. Vi står på skuldrene til kjemper og har ikkje kutta røtene våre, sjølv om vi går inn i framtida.
Det kan vere verdt å nemne at samane, då dei for første gong vart samla til eit riksgrenseoverskridande samepolitisk møte i 1917, levde under eit fornorskingsregime med assimilering som mål. Då NSR vart danna i 1968, hadde styresmaktene gått bort frå prinsippa om fornorsking. Men striden om vasskraftutbygging i Alta-elva (1968–1982), som ville ramme samisk reindrift hardt, førte til varige endringar i Stortingets samepolitikk.
Det var ein symbolsk augneblink då Kong Harald opna Sametinget i 1997 og bad om orsak for måten staten har handsama samane opp gjennom tida.
Kamp mot møller
I dag er det utvikla strukturar som legg til rette for samisk påverknad og arealbruk. Mellom anna har Sametinget tre representantar i Finnmarkseigedommen (Fefo), som forvaltar 95 prosent av landareala i Finnmark.
– Kvifor meiner du det rett at også samar som bur utanfor Finnmark, via Sametinget og Finnmarkseigedommen, skal ha påverknad på landområde i Finnmark som vert brukte både av dei som er samar, og dei som ikkje er det?
– For det første vil eg seie at påverknad er veldig indirekte, fordi styremedlemmene som vert oppnemnde i styret for Fefo, har tilhøyrsle og bustad i Finnmark. Det er dei som påverkar verksemda. Fefo og Sametinget har instruksjonsrett over medlemmene; dei skal styre i tråd med Finnmarkslova. Eg oppfattar ikkje dette som ei stor utfordring. For det andre er det sånn at Sametinget varetar stemma til samefolket kollektivt. Så det er på ein måte uttrykk for ein folkevilje. Det er kanskje ei søkt samanlikning, men kven vel styrerepresentantane i Statskog? Det er jo ikkje befolkninga i områda som vert forvalta. Det er likevel akseptert, fordi regjeringa representerer ein folkevilje i den norske fellesskapen. No synest eg ikkje Statskog-modellen er ideell, men Sametinget er ikkje eit regionalt organ. Det er nasjonalt. I den forstand er dette forsvarleg.
– Er dette ein kritikk du møter ofte?
– Nei, han dukka opp under etableringa av Fefo, og dukkar opp innimellom, men i samepolitisk samanheng er det ikkje der diskusjonen ligg.
På same tid er det press på landområde som tradisjonelt har vorte brukte til reindrift. Sametinget har dei siste åra sagt nei til gruvedrift og vindkraftutbyggingar i reinbeiteområde.
– Vi har store vindkraftsaker i dei sørsamiske områda ved Helgeland, Mosjøen og Fosenhalvøya og også andre stader. Vindkraft vil fortrengje sørsamisk reindrift. Det viser at vi slett ikkje er i mål med å sikre at berekraftige samiske næringar, som også er viktige språk- og kulturberarar, har ei framtid.
Keskitalo seier at vindkraftutbygging har vorte ei utfordring særleg dei siste 10–15 åra, og at arealpresset no kjem i reinbeiteområde som det tidlegare har vore lite rift om. Likevel kjenner ho att industriretorikken frå tidlegare.
– Eg registrerer at industriretorikken har endra farge. No framstiller ein det som om det er klimaendringane som gjer at ein må kjempe gjennom ny industriutvikling. Det siste eg har høyrt, er at ein må hindre nedgangstider som følgje av pandemien, og at ein derfor må ta i bruk områda reindrifta treng for å produsere. Presset er det same, sjølv om retorikken tilpassar seg.
– Kvifor er det på førehand gjeve at det er meir berekraftig å satse på reindrift enn vindkraft?
– Eg har ikkje tatt mål av meg til å påstå det. Det eg hevdar, er at den samiske reinbeitenæringa alt er i desse områda, og at Noreg, i tråd med internasjonale konvensjonar, har forplikta seg til å ta vare på dei. Korleis er det mogleg at ein berre kan ta område som alt er i bruk, og fortrengje brukarane av dei? Har ein ikkje noko rettsvern, som reindriftsutøvar i Noreg i dag, til område som har vore brukte av næringa i mange hundre, kanskje tusen år? Ei næring som produserer næringsrik, sunn mat i eit område der ikkje mange andre kan livnære seg?
Keskitalo samanliknar vindkraftsakene med Alta-saka. Ho meiner samiske område alt i dag har ofra mykje til kraftproduksjon i lang tid, og viser til gigantiske vasskraftanlegg på svensk side av grensa.
– Korleis kan det ha seg at ei språk- og kulturberande matnæring skal måtte vike for industrianlegg for energi som det er uklart for meg kven som skal nytte seg av, utover at det er ein stor energimarknad andre stader i Europa. Eg meiner at vi også må sjå på vår eigen marknad. Noreg er på botnen i gjenbruk. Vi som har vakse opp i eit samfunn der ein aldri har trunge å spare på energi, har inga merksemd kring bruken av energien vi har tilgjengeleg.
Åtvara gruveinvestor
Keskitalo er ikkje mindre tydeleg når det gjeld gruvedrifta som krev område brukt av reindriftsnæringa. Selskapet Nussir, som har fått løyve til å utvinne kopar og deponere avfall i Repparfjorden i Kvalsund, har ikkje vorte samd med reindriftsnæringa om bruken av området. Sametinget har støtta reindrifta og åtvara investorar mot å plassere pengar i prosjektet.
– Er det rett at Sametinget skal opptre aktivistisk på denne måten?
– Meiner du det er aktivistisk å sende eit brev og vise til eit politisk vedtak i eit folkevald organ? Saka er jo ikkje avgjord, sjølv om Nussir har fått konsesjon. Anten må selskapet ha ein avtale med reindrifta i området, eller så må dei ta saka til retten og be om at området vert ekspropriert til gruveverksemda.
Keskitalo ser på det som ein service overfor investorar å gjere dei merksame på Sametingets haldning og vedtak.
– Enkelte gonger vert dei takknemlege for at vi gjer dei betre i stand til å vurdere risikoen i investeringa.
Feminist
Arealbruk og eigedom har skapt strid til alle tider. Også forvaltninga av ulike landområde i Finnmark kunne det vore skrive både artiklar og bøker om, men når Dag og Tid spør Keskitalo kva gjennomslag ho sjølv ser på som sitt største, peiker ho likevel på eit heilt anna felt, nemleg likestilling.
Keskitalo kallar seg feminist, og ho kan meddele at det i Sametinget var 11 prosent kvinner i perioden før ho stilte til val. No har det vore ein kjønnsbalanse på om lag 50 prosent fire periodar på rad.
– Det er klart det påverkar politikken, seier ho.
Sametinget har nett handsama ei likestillingsmelding, der også seksuell legning, kjønnsidentifikasjon, hatytringar, netthets, vald i samiske samfunn og rettane til funksjonshemma er tematiserte.
– Sidan eg byrja å jobbe med samepolitikk, har ein vorte mykje meir open, både om seksuell legning og det å stå fram og seie at ein har vore utsett for vald.
Tabu har vorte brotne, meiner ho.
– Eg er glad for at borna mine, og etter kvart barneborna, skal vekse opp i eit samisk samfunn som er opnare, og der det dermed også er meir tillit.
Vonde valdshistorier
– Vart Tysfjord-saka ein augeopnar for at overgrep kan skje i det skjulte?
– Vi fekk på ein måte eit forvarsel i ein artikkel av forskaren Astrid Eriksen i 2015. Ho hadde undersøkt tal i den andre store samiske helseundersøkinga og dokumenterte at samar har opplevd meir vald enn andre i det same geografiske området. 49 prosent av samiske kvinner hadde i løpet av eit livsløp opplevd vald, i spennet frå psykisk vald til grov og seksuell vald. Med slike tal var det umogleg å lukke auga for at samar er meir valdsutsette enn andre.
I ein sluttrapport om Tysfjord-saka frå 2017 skreiv Politiet i Nordland at dei hadde avdekt totalt 151 overgrepssaker i Tysfjord, der 43 var valdtektssaker, medan 40 saker omhandla seksuell omgang med barn under 14 år. Saka omfatta til saman 82 fornærma og 92 mistenkte. Offera var lulesamar, og dei første stod fram i VG sommaren 2016.
– Også før eg las artikkelen frå 2015, har eg tenkt at det er vald i det samiske samfunnet, for det er eit globalt problem. Men det forskinga viser, er jo faktisk at samiske menn, kvinner og barn er meir utsette for vald enn norske. Då avsløringa kom, og ein såg omfanget av dei seksuelle overgrepa i Tysfjord, var det som om tala frå helseundersøkinga fekk eit andlet.
Keskitalo omtalar offera som stod fram som modige.
– Saka har også sett søkjelys på kor problematisk det er når samar ikkje har tillit til offentlege tenester som politi og rettsvesen. Om du ikkje har tillit til dei som skal hjelpe deg, kvar skal du gå då? Det er avgjerande at tenestene skal tilpasse seg våre behov, slik at valdsutsette har nokon å vende seg til, og slik at også dei som utøver vald, kan få hjelp.
Keskitalo seier at ein jobbar vidare med desse vanskelege sakene på fleire plan. Framleis er det store kunnskapshol.
– Vi veit at samar er meir valdsutsette, men forskinga fortel ikkje kvifor eller kven som utøver vald. For å jobbe effektivt førebyggjande må vi vite meir. Det skal meir til enn politiske vedtak for å løyse så komplekse samfunnsproblem.
Fornorskinga
Kva skal ho gjere når ho ikkje lenger er president? Det tenkjer visst ikkje Keskitalo så mykje på, men ho ser mange oppgåver som bør løysast i samiske institusjonar og miljø.
– Kva vert dei store utfordringane for etterkomaren din?
– Eg reknar med at etterkomaren min vil halde fram det krevjande arbeidet med å sikre samiske rettar, språk og kultur, slik at lokalsamfunna skal ha ei framtid. Eg har veldig tru på det samiske demokratiet.
Ei viktig sak vil vere å følgje opp arbeidet i sannings- og forsoningskommisjonen leidd av generalsekretær i Nordisk ministerråd, tidlegare KrF-politikar Dagfinn Høybråten. Hausten 2022 skal verknadene av fornorskingspolitikken vere kartlagde. Også det er ein arv etter Aili Keskitalo som president.
– Korleis er det mogleg at ein berre kan ta område som alt er i bruk, og fortrengje brukarane av dei?
Aili Keskitalo, sametingspresident
Fleire artiklar
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.
Foto: Frederik Ringnes / NTB
Husforsikring i hardt vêr
Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?
Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.
Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB
Vestre må avslutte konflikter og beklage
«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»
Teikning: May Linn Clement
Tid for realitetsorientering
Valet av Donald Trump til president er ikkje noka tilfeldig ulukke, men ei fylgje av dårleg politisk handverk gjennom lang tid.
Ruslan Gorovij sender pengane han tener som artist, heim til Kyiv, der vener kjøper vedlass til ukrainarar som treng varme i vinter.
Foto: Ukrainian online sales
Eit nytt lovframlegg som legg opp til at det skal bli straffbart å selje ulovleg hogd skog, vil ikkje minst råke folk i øydelagde hus.
James Rebanks på Lillehammer sist veke.
Foto: Morten A. Strøksnes
Ein mann for alle årstider
LILLEHAMMER: Etter å ha skrive to svært populære bøker om landbruk og sauehald hamna James Rebanks i ei krise som førte han til eit dunvær på Helgeland.