Matproduksjon

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Året 2018 har ikkje vore noko heldig år for norsk landbruk. Bøndene har produsert for mykje av både egg, fleire typar kjøt og mjølk, inntektene deira har gått ned, tørkesommaren har gjeve dei for små avlingar til å kunne fø dyra og deira eige salssamvirke har medverka til import av tonnevis med kjøt i konkurranse med det dei sjølv produserer. I tillegg har forbrukarane vorte meir usikre på om norsk mat er tryggare enn utanlandsk mat, og kua har vorte syndebukk i klimadebatten.

Ja, Unge Venstre i Oslo har endåtil nyleg gjort vedtak om å slutte å fase ut bruk av dyr i matproduksjon. Gløym flytrafikken, gløym oljefyren, det er reduksjon i kjøtkonsumet som skal «bli en hovedprioritet i arbeidet med å oppfylle klimamålene», ifølgje ungdomspartiet.

Summa summarum er det fleire grunnar til å miste motet for nokon kvar. Løten-bonde Kjersti Hoff er ikkje blant dei. Ho har sagt ja til å leie rundt 7000 norske bønder og småbrukarar framover. For ein månad sidan vart ho vald til ny leiar i Norsk Bonde- og Småbrukarlag.

– Nett det at det no er så mange som bryr seg om norsk matproduksjon og kva vi et, gjer det viktig å engasjere seg. Og vi er i ei brytingstid der vi må finne ut korleis vi skal klare å produsere mat i Noreg med eit endra klima, på meir norske ressursar. Det er ikkje sjølvsagt at vi kan det, eller at vi alltid kan ha grønsaker, mjølk og kjøt tilgjengeleg. Ikkje når vi ser tilbake på situasjonen vi hadde i sommar, særleg på Austlandet.

Ikkje overraskande meiner ho at løysinga er fleire og mindre gardsbruk. Over heile landet.

– Vi må auke matproduksjonen til ei veksande befolkning, ikkje berre her, men i verda elles. Og det vert ikkje enklare å produsere mat med dei klimautfordringane vi har. På store gardsbruk er det eit problem å rekke over og gjere jordarbeidet til rett tid, når vêret vert meir og meir uføreseieleg. Vi har jo ikkje auka avlingane våre av gras og korn på mange år.

– Ikkje bra for nokon

Når det gjeld svinekjøt, sauekjøt, egg og mjølk, produserer norske bønder derimot for fulle lager.

Mykje av overproduksjonen følgjer av den store liberaliseringa Sylvi Listhaug gjennomførte i 2014, og som gjorde det meir lønsamt å drive stort og å produsere mest mogleg. Samstundes er det bøndene sine eigne salssamvirke, som Tine og Nortura, som skal regulere marknaden, og i år har dei bomma.

I august auka Tine kvotane for mjølkebøndene. Resultatet fire månader seinare er langt større produksjon enn det er marknad for, og ei opphoping av ost, smør og mjølkepulver på lager, ifølgje avisa Nationen. Likeins har kjøtsamvirket Nortura i haust hatt historisk mykje kjøt på lager, særleg mykje svinekjøt, samstundes som dotterselskapet Noridane har importert 300 tonn svinekjøt.

Hoff, som har ei fortid i konsernstyret til Nortura, har ei viss forståing for at det har gått som det har.

– Kvoteauken for mjølk vart gjord etter at det hadde vore tørt i fleire månader og det var krisestemning. Det er jo ikkje så mange år sidan den såkalla smørkrisa. I ettertid kan vi seie at kvotane vart auka for mykje, og det må vi lære av.

– Kva synest du om at Nortura importerte kjøt i direkte konkurranse med eigne medlemmer?

– Importen skal utfylle produksjonen frå eigne medlemmer, men så lenge vi produserer nok i Noreg, skal vi ikkje importere meir enn pålagt gjennom WTO-avtalar. Det vil alltid vere svingingar, men situasjonen for svinekjøt no er ikkje bra for nokon. Vi ventar jo at det vert rydda opp i.

Vil gå tilbake

Sjølv vil Hoff arbeide for å endre politikken. Ho vil vekk frå den sterke stimuleringa av meirproduksjon og vekk frå avlsarbeidet som gjer at til dømes purker får fleire ungar enn dei klarar å ta vare på. Ho vil òg redusere bruken av importert kraftfôr og i staden utnytte grasarealet kringom i landet betre.

– Bønder er sjølvstendig næringsdrivande og tenkjer på korleis dei kan auke inntekta på garden sin. Då tek dei utgangspunkt i rammeverket og ser kva dei har høve til. Resultatet er ikkje nødvendigvis god politikk for å auke norsk matproduksjon på norske ressursar. No ser vi jo at satsinga på storfe skjer aust i landet, der vi kan dyrke korn, i staden for i dei typiske grasområda i vest. Og nord i landet går landbruksproduksjonen ned. Det betyr at vi må skjerpe kanaliseringspolitikken – som vart innført i 50- og 60-åra – få meir grovfôretarar ut der vi har berre grasareal, og dyrke meir mat direkte til folk i dei områda der det er mogleg, seier ho.

Ho og ektemannen har sjølv drive gard i 30 år når dei til nyttår overlèt drifta til dottera og svigersonen. Dei har produsert økologisk mjølk og kjøt på det som starta som eit lite småbruk og no utgjer 300 mål.

– I løpet av perioden vi har drive, har vi bønder vorte færre. Vi produserer like mykje, men vi har ikkje betre økonomi av den grunn, og vi brukar mindre norske ressursar i produksjonen. Vi må ta nokre steg tilbake og sjå korleis vi kan redusere bruken av importert fôr til dyra – særleg bruken av soya til mjølkekyr, seier ho.

Prisauke

På landsmøtet der Hoff vart vald, var det stor diskusjon om Småbrukarlaget skulle krevje høgare kraftfôrprisar for å stimulere til meir bruk av grovfôr. Det enda med eit kompromissvedtak og ei formulering om at auka kraftfôrpris må vurderast.

– Kva synest du om det?

– Det er ikkje tvil om at Småbrukarlaget ønskjer meir bruk av grovfôr, spørsmålet er om det løyser seg berre ved å seie at vi må ha dyrare kraftfôr. Vi har ikkje landa heilt her enno, men det er klart at kraftfôret må verte dyrare. Kan hende kan det vere nokre trinnløysingar for prisen. Eigentleg må vi opp med kornprisen òg, for å få meir av dei grasetande dyra over på dei ledige grasareala.

– Treng ein prat

Noko av det som uroar den nye småbrukarlagsleiaren mest nett no, er likevel den fallande tilliten til norsk matproduksjon hjå forbrukarane, som Sentio Research har målt på oppdrag frå fagorganisasjonen til kjøtnæringa, Animalia.

Det er ei stor utfordring som landbruket må ta på største alvor, meiner ho.

Frå landbruket sjølv heiter det at norsk matproduksjon tek i bruk mindre antibiotika enn dei fleste andre land, har strenge krav til dyrehald og produserer på etisk og god måte. Her har landbruket ein stor kommunikasjonsjobb å gjere, meiner Hoff.

Ho trekkjer fram utspelet frå Unge Venstre i Oslo som døme og vil invitere dei på besøk.

– Eg trur vi skal gjere det. Vi treng ein prat. Vi i landbruket må ta slike signal på alvor. Når dei kan kome med ei slik fråsegn, er det tydeleg at vi ikkje har fått synleggjort kva norsk landbruk er. Då har vi ikkje gjort jobben godt nok, seier ho.

Men situasjonen er ikkje heilsvart. Parallelt med at fleire tvilar på at norsk mat er tryggare enn utanlandsk i stort, samlar forbrukarar seg om matprodusentar på lokalt plan.

Såkalla REKO-ringar, der forbrukarane kjøpar mat direkte frå bøndene i nærområdet, har breidd om seg over heile landet i løpet av eit år og har i dag titusentals medlemmer. Nettverka starta som eit prosjekt frå Norsk Bonde- og Småbrukarlag for å auke lokalmatproduksjonen og gjere forbrukarane meir medvitne om småskala matproduksjon. Hoff tek suksessen som teikn på at mange gjerne vil vite kvar maten kjem frå.

Kjøt versus fly

Det er derimot ikkje berre Unge Venstre som gjer landbruket til klimasyndar. Statsminister Erna Solberg har òg fortalt VG at «norske kyr promper for mye».

– Korleis kan det ha seg at ei næring som står for under 8 prosent av utsleppa får så mykje tyn jamført med oljenæringa og overforbrukande forbrukarar?

– Eg er samd i at det er ein del merksemd om det, men samstundes trur eg vi bønder har godt av den merksemda. Det betyr igjen at det er interesse for norsk matproduksjon. Landbruket er òg den fyrste til å merke kor ille det er når klimaet har endra seg, sjølv om vi i Noreg er ganske skjerma førebels, i forhold til Malawi og andre utviklingsland, der det er kjempeproblem. Landbruket kan gjere ein del for å kutte også, sjølv om det er transportsektoren som er det store problemet. Halverer du kjøtforbruket, kuttar du 250 CO2-ekvivalentar. Sparar du ein flytur tur/retur Paris, kuttar du 500 CO2-ekvivalentar, seier ho.

Noreg skal innan 2030 kutte utsleppa i såkalla ikkje-kvotepliktig sektor – som vil seie transport, landbruk, avfall og bygg – med 40 prosent jamført med 2005, som del av EUs klimaplan. 20. desember skal Småbrukarlaget og Bondelaget starte forhandlingar med staten om kutt i klimagassutsleppa frå landbruket.

– Vi skal òg bidra til å kutte i klimagassutsleppa, men det er behov for verkemiddel for endring og tilpassing. Det at drøvtyggjarane prompar og rapar, det er jo ein ressurs. Dei omdannar gras, som folk ikkje kan ete, til mat for folk flest. Men då må vi produsere dette kjøtet av meir gras og beite og produsere meir grønsaker og andre matvekstar på dei areala som er eigna til det. Vi skal produsere maten folk vil ha, og det er betre at maten vert produsert i Noreg enn at vi importerer. Difor er importvernet òg del av denne diskusjonen. CO2-rekneskapen vert ikkje betre av å importere frå utlandet, seier Hoff.