ANDREAS HOMPLAND

hompland@online.no

TID OG STAD, landskap og hendingar vev seg saman og formar synsmåtar og perspektiv, personlegdom og identitet. Barndommens rike er fysiske og mentale røynsler som er prenta inn i kropp og sinn, men som også blir sorterte, forma om og vovne inn i livsforteljingar. Mykje kjem til, men mykje sit også i og sit fast, og det ber ein med seg anten ein vil eller ikkje. Ein kan prøva å konstruera og dikta om seg sjølv, men det er ikkje alt ein kan bruka viskelêr på – verken for seg sjølv eller for andre.

Dette har Byråsjefen bala mykje med gjennom liv og arbeid. Når han er i bygda, er bygda i han; når han er i byen, er byen ein del av han. Han kjenner seg «heime» fleire stader.

I motsetnad til Vertinna, som er glad for at ho har sloppe unna det ho kom frå, er Byråsjefen komen til at han ikkje berre kom frå noko, han kjem stadig frå noko, og frå ein stad. Han tenker at det må vera rart å koma frå ein stad og omgivnader som ikkje finst lenger, eller som ein har kutta banda til. Derfor øver han seg stadig i å tolka samtidsruinar og lesa landskap etter spor frå eige liv og bruer til fortidige livsformer. Det gjer han med turar i natur og skrift – både lokalhistorie og skjønnlitteratur. Der finn han ikkje alltid sanning, men mykje som likevel er sannferdig.

SPALTISTEN ER IKKJE så eksistensielt avansert eller emosjonelt hekta på desse sakene som Byråsjefen. Han har heller aldri fått heilt tak på «genius loci», arkitektguruen Christian Norberg-Schulz og teorien hans om «stedets ånd».

Spaltisten kjem frå ein jernbanestasjon mellom to tunellar i dalstrøka innafor. Med stasjonen trudde staden at han skulle bli eit viktig knutepunkt med nye hus og butikkar og ei lovande framtid, for jernbanen har historisk vore viktig som formar og utviklar av stader og busetting: Der stasjonen kom, møttest folk, og vegkryss, privathus og offentlege bygg flytta etter. Kyrkja kunne bli liggande att for seg sjølv ein annan stad, som eit vitnemål om gamletida.

Det gjekk ikkje slik med Spaltistens stasjon. Han kom for seint og hadde berre ei kort og vesal blømingstid før transporten flytta til veg og privatbil. Nå er stasjonen nedlagd, og toga stoppar berre på bestilling, for slik er vy for «go ahead». Det er som langs fjordarmane med avsides og forfalne dampskipskaier frå tida før vegar med bruer og tunellar flytta trafikken på land og skapte nye knutepunkt.

NORDVEGEN langs kysten er endå hardare omforma. Spaltisten er ikkje heimekjend der, men har lært ei lekse av ein ekspedisjon til yttersida av Vesterålen.

For seg sjølv, ytst på eit nes på Skogsøya, der fleire fjordarmar møtest, ligg Øksnes kyrke, ei kvit krosskyrkje frå 1703 med 450 plassar. I fleire hundre år var Skogsøya eit geistleg og verdsleg sentrum med fiskemottak og handelsstaden Breistrand. Folket levde i den klassiske yrkeskombinasjonen: Mannen var kystfiskar, og kona hadde hovudansvaret for fjøset med to kyr og sauer.

Utanfor Skogsøya, ut mot fiskebankane og storhavet, ligg øyar med fiskevær i lune pollar – ein les Hamsun på ein annan måte etter å ha vore der. Dei tar ikkje lenger mot fisk, men Tinden er freda og Skipsvåg har satsa på turisme. Innimellom ligg det små grender og einskildhus der ingen skulle tru at nokon hadde budd, men stolpane fortel at straumen kom før dei blei fråflytta.

ØKSNES KOMMUNESTYRE møttest på Skogsøya frå 1837. Etter 1900 kom det offentlege kontor, bank, telefon, kraftverk og ein vegbit på 4,5 kilometer. Ved kaia hadde dei 50 år seinare også eit samvirkelag i standard kassestil.

På det meste var det over 500 fastbuande på Skogsøya. Nå er det eit sneis att, men mange fritidshus, hus med blind glasveranda og dagleg båtrute. Det nedlagde samvirkelaget huser Airbnb.

«Fra senter til utkant» står det på eit informativt skilt utanfor kyrkja. Kommunen heiter framleis Øksnes, sjølv om tyngdepunktet er flytta til den store og landfaste fiskerihamna Myre, der halvparten av dei 4500 innbyggarane bur. Etter krigen, før moloen, før båtane blei større, kystfiskarane tapte og transporten flytta frå hav til veg, budde det berre 200 i Myjre.

SIGMUND LØVÅSEN fekk Tarjei Vesaas’ debutantpris i 2003 for romanen Nyryddinga, om ti år gamle Geir som ville bli bonde som faren, men han blei ikkje bufast i Trysil all sin dag. Nå driv forfattaren med registrering av landskap og kulturminne i Oppegård som attåtnæring, og han har skrive eit dikt om Fylkesmannen. Miljøvernavdelinga hos Fylkes­mannen har ansvar for arealdisponering og jordvern og er såleis ein viktig stadformar. Men Løvåsen les endå meir ut av skiftande prioriteringar og kanalisering i landbrukspolitikken: Eit trena auge kan følgja landbruksoppgjera som årringar i landskapet. Slik er det med fiskeripolitikken også.

DET KAN FINNAST politiske ønske om å ta vare på busetting i alle avkrokar av landet, men det blir trumfa av andre politikkområde og endringar i teknologi og transport. Slik kan ein lesa staders oppgang og nedgang, liv og død som materielle spor i landskapet og leivningar av skiftande forvaltningsregime. Og der er Byråsjefen på heimebane.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.