Sakprosa

Roar Løken:

De dansk-norske tropekoloniene. Sukker, krydder, slaver og misjon

Solum Bokvennen

Hausten 1620, etter nesten to års seglas, ankra orlogsskipet «Elefanten» frå det danske Ostindisk Kompagni opp ved den vesle fiskarlandsbyen Taramgambadi på søraustkysten av India. Sjølv om ekspedisjonen frå København hadde kosta over 200 mann livet, kunne leiaren Ove Gjedde sjå seg nøgd med han fordi han hadde lykkast med å få til ein avtale med den lokale herskaren i Tanjore om å få lov til å byggje ein forskansa handelskoloni i Taramgambadi.

Namnet blei fordanska til Trankebar. Dette blei byrjinga på Danmark-Noregs koloniengasjement i tropane som slutta først med salet av koloniane i Karibia til USA i 1917.

India og Indonesia

Det var ikkje berre varer som pepar, kanel, sukker, ris, bomullstekstilar og salpeter Ostindisk Kompagni kjøpte i Trankebar. Løken kan òg fortelje at Ostindisk Kompagni var involvert i slavehandel i India og Indonesia, og at dansk-norske skip frakta indiske og indonesiske slavar til Sør-Afrika. Det er interessant at Løken trekkjer fram denne mest ukjende slavehandelen, men det hadde gjort det meir interessant om han hadde freista å kartleggje omfanget av denne handelen.

Løken omtalar vidare korleis Danmark-Noreg blei ein viktig aktør i den transatlantiske slavehandelen. I 1665 annekterte Danmark-Noreg den karibiske øya St. Thomas, og i første halvdel av 1700-talet skaffa Danmark-Noreg seg dei to karibiske øyane St. Jan og St. Croix. Omtrent på same tid inngjekk Danmark-Noreg avtalar med lokale kongar på Gullkysten, i det noverande Ghana, om å få byggje fleire slavefort der.

Skipa gjekk frå København til Gullkysten med europeiske varer, særleg våpen, krut og brennevin, som blei bytte bort mot gull, elfenbein og slavar. Slavane blei frakta til Karibia der dei blei selde. Mange av slavane kom til å arbeide på sukkerplantasjane på dei dansk-norske koloniøyane. Deretter vende skipa tilbake til København med råsukker, tobakk, bomull og andre varer. Slavetransporten var betydeleg, ifølgje Løken frakta danske og norske skip om lag hundre tusen slavar over Atlanteren.

Barbariske straffer

Løken skriv levande om livet til danskane og nordmennene i tropekoloniane, som omfatta tre verdsdelar. Det var nordmenn som tenestegjorde på danske og norske skip som seglde i fart til koloniane, andre nordmenn gjorde teneste i koloniane som soldatar, handverkarar, kjøpmenn og embetsmenn, og nokre var òg guvernørar. Mange av dei døydde av tropesjukdomar eller for høgt alkoholforbruk, eller dei drukna.

Han fortel med stor innleving om dei fryktelege forholda slavane levde under både under transporten til sjøs og seinare på plantasjane. Om lag 10 prosent av slavane og ein enda høgare del av sjøfolka døydde under overfarten. Slavane måtte arbeide hardt på plantasjane, og straffene kunne vere barbariske.

Etter at eit planlagt slaveopprør på St. Croix i 1759 blei avslørt, dømde til dømes den norske byfuten på øya, Engelbret Hesselberg, ein del av opprørarane til å bli brende levande, andre blei hengde opp etter beina i ein galge, medan leiarane for det planlagde opprøret blei sette nakne i eit jarnbur i solsteiken for å døy.

Motstand mot slaveriet og slavehandelen voks fram utover 1700-talet, særleg i England, men òg i Danmark. Det er interessant at Løken viser at alt i 1778–80 retta den norske journalisten Claus Fasting sterk kritikk mot slaveriet i Provinzialblade, og på slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-talet blei det trykt fleire innlegg mot slaveriet av andre skribentar i norske blad.

Solid dokumentasjon

Løken skriv godt og innsiktsfullt om dei dansk-norske tropekoloniane. Framstillinga er godt underbygd med notar, skipsregister og ei fyldig liste over relevant litteratur og trykte kjelder. Sitat frå samtidige kjelder gjer framstillinga levande. Nokre stader kan Løken bli litt for detaljert, slik at det blir vanskeleg å sjå dei store linene.

Sjølv om koloniane blir omtala som dansk-norske i boka, sit ein likevel med inntrykk av at det var flest danskar som tenestegjorde i koloniane og på slaveskipa. På slaveskipet «Fredensborg», til dømes, som forliste utanfor Tromøya ved Arendal i 1768, var berre tre av mannskapet på tretti norske. I tidsrommet 1660–1802 blei det ifølgje Løken gjennomført 350 trekantfartar under dansk flagg, ut frå det ein kan lese i boka og skipsregisteret i boka, ser det ut til at det berre var to av slaveskipa («Cornelia» og «Friderich») som var norske.

Det hadde ikkje skadd om boka hadde tatt opp til drøfting omfanget av den norske medverknaden i slavetidas mørke historie.

Løken har skrive ei solid bok som kastar lys over mange ukjende sider ved slavetida og synet på slaveriet. Ei slik ukjend historie er til dømes da slavehandlar Ludvig Ferdinand Rømer i 1760 gav ut ei bok om livet sitt på Gullkysten. Sjølvaste biskop Erik Pontoppidan, han med forklaringa til Luthers katekisme, skreiv forordet til boka der han støtta slaveriet: «… den store sandhed at hedenskab dog er langt mer elendigt end selv den allerringeste grad af kristendom».

Ole Henrik Gjeruldsen

Ole Henrik Gjeruldsen er historikar, ph.d. og forfattar.