Kommentar

Arild Pedersen

arild.pedersen@ifikk.uio.no

I gamle dagar, la oss seia for førti år sidan, ville vi no, like etter jonsok, nærma oss agurktida. Det vil seia den ferietida på året då avisene ikkje hadde anna å skriva om enn agurkar, særleg storleiken og dei merkelege formene deira. Altså heilt uvesentleg spaltefyll. Men i dag vert agurkane dyrka fram heile året, særleg innafor det store drivhuset som heiter TV. Til dømes las eg i dag at ein agurk, nei, kva er det eg seier, ein stein, utanfor Egersund, med utsjånad som eit mannleg kjønnsorgan, har vorte broten.

Men annakvart år, om hausten, hender det garantert noko viktig som ikkje høyrer til planteriket, nemleg demokratiske val. Då kan alle media endeleg vera seriøse og venda attende til å utføra ei av kjerneoppgåvene sine: Journalistar formidlar ordskifte og utspel frå politikarar, i staden for å intervjua grønsakdyrkarar. Men i tillegg hyrer den fjerde statsmakta inn noko som vert kalla «ekspertar». Dei skal uttala seg om sanninga til det politikarane sa. Det vert kalla faktasjekk. Dinest kjem noko som vert kalla «kommentatorar» som uttalar seg om kva det eigentleg var politikarane sa, gjerne på bakgrunn av kva ekspertane sa om det, og ikkje minst kvifor politikarane sa det dei sa. Ikkje at ekspertar og kommentatorar ikkje uttalar seg elles i året. Men i valkampen er dei nesten meir hovudpersonar enn politikarane sjølve.

Ekspertkommentar

For å førebu oss i god tid på denne komande seriøse perioden utan agurkar, men med ekspertar og kommentatorar, skal eg her koma med ein ekspertkommentar om slike ekspertar og kommentatorar. La meg då først tilstå at eg sjølv har eit noko tvisynt tilhøve til både ekspertar og kommentatorar. Til dømes når det hender, både i og utanfor agurktida, at terroristar drep uskuldige menneske, noko som i seg sjølv er uhyggeleg nok, så har ikkje blodet størkna på fortauet før media vert fylt av ekspertar og kommentatorar. I slike situasjonar kjem ekspertane med spekulasjonar som eigentleg alle ikkje-ekspertar like godt kunne spunne ut, medan kommentatorane tolkar spekulasjonane, slik eigentleg alle ikkje-kommentatorar kunne ha tolka dei. Og dette sjølv om alle veit at betre svar vil koma om nokre timar. Men ein røynd ekspert og kommentator vil ta høgd også for dette ved å åtvara mot spekulasjonar, særleg frå ikkje-ekspertar og ikkje-kommentatorar.

På den andre sida må eg vedgå at eg sjølv godt kunne tenkt meg å opptre som ekte ekspert og kommentator, og ikkje berre som ein slik filosofisk ekspertekspert og kommentatorkommentator som eg opptrer som her. Eg skulle ha gode føresetnader for det. For det første er eg flink til å sjå alvorleg og bekymra ut, og eg kan få pannerynkene til å folda seg over kvarandre på aukande intelligent vis. Stemmen kan eg òg leggja ned ein oktav. Kva ville eg sagt om Djevelen hadde freista meg med absolutt makt til å fastsetja kva som er fake news, og samstundes gjeva meg fri tilgang til ei kommenterande twittermelding som alle måtte lesa: som om eg var Donald Trump? Kjenner eg ikkje avundssjuke når eg ser korleis Kim Jung-un går ikring og peikar, medan slavane hans noterer i små notisbøker alle ekspertkommentarane hans?

Antieksperten

Men nei. Eg svik ikkje Sokrates. Han var den første antieksperten. Ikkje berre var han like uvitande som ein gjennomsnittsekspert med livsløgn. Men i motsetnad til ein slik visste han at han var uvitande. For når ein ser bort frå utsegnene til ein ekspert som røyrleggjaren min, er alle ekspertutsegner tvilsame. Til dømes om ein ekspert frå Senter for Bygdeforsking påviser at livet er betre på bygda. Ekspert er ikkje en beskytta tittel. Det er noko ein vert utnemnd til i media.

Ein kunne berre drøymt om korleis eit ekspertintervju med Sokrates ville ha plaga ein gjennomsnitts TV-journalist. Derimot hadde han ein elev som heite Platon, som meir enn gjerne ville ha stilt opp. For Platon meinte at samfunnet skulle styrast av nettopp ekspertar, rett nok kontrollert av filosofar. Men det illustrerer hovudproblemet med dagens ekspert- og kommentarbruk. På 30-talet ville den amerikanske stjernejournalisten Walter Lippmann at samfunnet heilt skulle overtakast av ekspertar, utan demokratiske val, av di det var for komplisert for vanlege folk. Noko av den same haldninga ligg bak den veksande bruken av ekspertar og kommentatorar, særleg i ein valkamp: som om vi veljarar er så dumme at vi må forteljast korleis politikk skal forståast. Kva med å bruka meir ressursar på å formidla ordskiftet til politikarane i valkampen?

Og kva med å heller bruka ekspertar og kommentatorar til å uttala seg om agurkane, resten av året?

Arild Pedersen er professor i filosofi ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.