Pressehistorie

Gudmund Skjeldal:

Vestover. Bergens Tidende i 50 år

Cappelen Damm

Til neste år kan Bergens Tidende feira 150-årsjubileum. I det høvet har Gudmund Skjeldal fått i oppdrag av avisa å skriva ei jubileumsbok. Med frie hender. Det har resultert i ein murstein som er meint å vera ei idéhistorie om «samfunnsoppdraget som BT har arva og forma for seg sjølv». Tja, dette samfunnet er no mest Bergen og Vestlandet. Samstundes handlar det om korleis den underliggjande økonomiske kapitalen verkar inn på denne ideelle overbygninga. Katedral og børs, altså, der børs, like mykje som i forlagsbransjen, vert stendig viktigare.

Skjeldal har kalla boka Vestover av fleire grunnar. Sjølv fortel han med sjølvinnsikt om korleis vossingar har eit mindreverdshat til bergensarar. Men bergensarar har eit tilsvarande til Oslo-folk. Berre høyr på bergensarar når det spyttar ut ordet «østlændingene». Bergens Tidende er nemleg ei avis som er medviten om at ho kjem ut i eit distrikt vest for Oslo. Ho har hatt eige Oslo-kontor sidan 1917. Men tittelen har eit par andre tydingar òg. Avisa har i store delar av det førre hundreåret vore utanrikspolitisk vestvend, mot Storbritannia og USA, av den enkle grunnen at Bergen ligg ved Nordsjøen og er ein gamal handelsby, som før toget kom hadde lettare kommunikasjon til sjøs vestover enn til Oslo. Dessutan har avisa hatt som ambisjon å vera (heile) Vestlandets avis. Med «Vestlandet» har avisa meint Hordaland og Sogn og Fjordane, og ho har hatt på det meste 20 prosent nynorsk i spaltene. Avisa burde difor stø framlegget om namn på samanslåinga av desse to fylka.

Kronologisk krønike

Boka er stort sett ei kronologisk krønike der vi byrjar i Gamle Bergen med at stryningen og boktrykkjaren Johan Wilhelm Eide. Han stifta seinare J.W. Eides forlag, byrja i det små med å gjeva ut ei tynn avis, samstundes som han fekk mange arvande barn som sjølv fekk mange arvande barn, slik at avisa heilt fram til slutten av 90-talet var familieeigd og driven av familiemedlemer. Men først etter at annonsemonopolet – gjeve av Stortinget til ei anna avis – vart oppheva, tok avisa av. (Vi minnast korleis opphevinga av kringkastingsmonopolet gjorde at ei anna Bergen-lokalisert mediebedrift, TV 2, vart etablert.)

Avisa vart ei Venstre-avis, som under første verdskrigen – merkeleg for oss lesarar i dag – viljug lét seg sensurera av venstreregjeringa til ikkje å skriva noko som kunne utfordra nøytraliteten. Men det mest interessante i boka, og endå meir framandt for oss i dag, er forteljinga om korleis Bergens Tidende fungerte under okkupasjonen. Ho var ei av dei avisene, som Aftenposten, som valde å halda fram, sjølv etter at dei fekk innsett ein naziredaktør. Skjeldal er flink til å sjå saka frå fleire sider, kan hende for mange: Avisa ville vorte heilt overteken av tyskarane om dei la henne ned, sa eigarane. Men på same viset som Aftenposten, sjølv om avisa måtte betala attende delar av overskotet under krigen, hadde ho monopolistisk tileigna seg annonsemarknaden for etterkrigstida, og ho kunne veksa til storavisa i regionen.

Etterkrigshistoria til avisa er elles lik den til norsk presse generelt. Med partitilknyting, til og med talerett på partilandsmøta til Venstre, inntil folkeavstemminga i 72 viste at folk lite brydde seg om kva aviser kravde at dei skulle meine. I staden fekk redaktørane vide retningsliner av styreleiar Helge Eide om å vera borgarleg og liberal, og difor ikkje sosialistisk, men utan partitilknyting. Skjeldal gjev detaljerte skildringar av korleis rekka av redaktørar følgde opp denne instruksen heilt fram til i dag.

Politisk fristilling

Mange er nok glade for denne politiske fristillinga frå partia. Men andre kan meina at dette har sett avisene i drift ute på det urolege havet til marknadskreftene. Skjeldal held nok fast på at samfunnsoppdraget framleis er sterkt nok til å gjeva styring. Men samstundes handlar forteljinga hans mot slutten om store økonomiske omstillingar: frå opplagshøgdepunktet for papiravisene i 1987, då Bergens Tidende selde meir enn 100.000 eksemplar kvar dag, til dagens tilstand då talet er nede i 46.000, men samstundes med eit tillegg på meir enn 10.000 abonnentar på den digitale plattforma.

Ikkje minst handlar forteljinga om korleis familien Eide lét seg freista til å selja seg ut for gode pengar, slik at først det tvilsame VIP Scandinavia kom inn, og seinare Orkla og til slutt Schibsted, som i dag kontrollerer avisa og samkøyrer henne med andre aviser, men rett nok til ein viss grad kontrollert av ei ideell stifting med vetorett andsynes tilsetting av redaktør. For Schibsted er eit reint børsføretak.

Jau, ei mengd medarbeidarar opp gjennom tidene vert omtalt grundig, særleg redaktørar, sjølvsagt, nokre av dei viktigare enn andre, til dømes Kjartan Rødland, I det heile er boka kan hende i meste laget detaljert, slik at mykje av stoffet er meir av interesse for avisa sjølv. Men slik må det vel vera når det er ei bedriftshistorie.

Heilt til slutt har Skjeldal funne plass til eit intervju med den noverande redaktøren, Øyulf Hjertenes. Ikkje for å be han kommentera fortida slik Skjeldal har framstilt henne, men for å seia noko om framtida. Han seier at «han har inga tru på at papiravisa til BT finst om femti nye år».

Skjeldal har levert eit imponerande idéhistoriske arbeidsstykke om denne urbergenske avisa, som burde interessera alle slags bladfykar. Og ein og annan børshai. Inga grafsing på kvinner vert rapportert om i laupet av desse 150 åra. Men så har det ikkje vore tilsett så mange kvinner i desse åra.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor i filosofi ved Universitetet i Oslo og fast bokmeldar i Dag og Tid.