Nye reglar for opptak til studium ved universitet og høgskular vil truleg gje plent motsette verknader enn kva ein ønskjer i Stortingsmelding 20 (2023–24), «Opptak til høgare utdanning».

Heretter gjeld berre karakterar for dei fleste, men dei som har gjort verneplikta, kan rekne seg eit tilleggspoeng, og dei med realfag frå vidaregåande to. Ein fjernar tilleggspoeng for alder og kjønn, for framandspråk i vidaregåande, for folkehøgskule, fagskule og anna høgre utdanning. Karakterkravet til matte forsvinn for sjukepleiarane.

«Trekkspeløkonomi»

Problemet med den mekaniserte tenkjemåten syner seg no klårt. I nærare 25 år har prioriteringa vore «gjennomstrøyming». Studentar som ikkje mekanisk maktar å bli ferdige etter planen, har representert eit problem for universiteta, særleg etter innskjerpinga av resultatfinansieringa frå 2011.

Det vil seie at institusjonane får løyvingar etter kor mykje ein har «produsert» av studiepoeng og forskingspoeng, utrekna automatisk, utbetalt to år etter oppnådde resultat. Det gjev ein «trekkspeløkonomi» for mange fagmiljø med vekslande tilstrøyming, brått har ein overflod av studentar og lite folk og pengar til å ta seg av dei, brått er det motsett, som nett no i fleire profesjonsfag, og då har ein ikkje midlar om to år.

Dette vil ein no få orden på med å prioritere studentar som er ferske frå vidaregåande, og skyve dei gjennom studia på normert tid. Men eit viktig problem er då oversett, både for studentane og institusjonane som tek imot dei: Overgangen frå vidaregåande skule til universitet er ofte sjokkerande, jamvel for dei flinkaste.

I vidaregåande har det meste vore tilrettelagt for dei, på universiteta må dei styre seg sjølve, oppsøkje stoff og råd og læringssituasjonar. Dermed er det gjerne eit visst fråfall etter fyrste året, og eit mykje større fråfall etter andre; i mange fag ein tredjedel av dei studentane som er tekne opp.

«Mogning er i mange fag, frå språk til medisin, frå juss til realfag, ikkje minst i profesjonsfaga, heilt avgjerande.»

Fruktbar utveksling

Finansieringsmessig framstår det som «fråfall» dersom studenten angrar seg og byter studieløp. Til no har institusjonane bore dei tyngste kostnadene med dette, sidan ein altså får trekk i løyvingane for kvar «ugjennomført» student. Men no får studenten ikkje anna val enn å koste privatisteksamen sjølv dersom karakterane har vore for dårlege. Skulle vedkomande velje feil likevel, ber studenten sjølv ein tung kostnad med å byte fag. Mange fakultet godtek nemleg ikkje innpassing av fag frå andre fakultet i sine gradar. No vil ikkje studenten eingong få poeng som kan brukast til opptak i slike høve.

Dei med akademisk familiebakgrunn har større grad av tilpassa kulturell kapital. Slik det til no har vore, med eit lett aldersblanda studentmiljø der ein del studentar har noko røynsle med arbeidslivet og gruppene møtest med ulike bakgrunnar, har utvekslinga mellom studentane både vore fruktbar og stabiliserande, det gjev ofte ein mildare overgang for innstilling til arbeidslivet.

Misvisande

Stortingsmeldinga viser til ein Nifu-rapport frå 2020 for påstanden om at eldre studentar har større fråfall. Dette er unøyaktig referert; tvert om har litt eldre studentar som ploddar på og gneg seg gjennom nivåa i studia, etter kvart funne eit større sjølvstende og integrerer opphavserfaringar med studieerfaringar.

Ein ønskjer betre oversyn for planlegging og vil helst då unngå eldre studentar som kjem for å skaffe seg vidareutdanning i einskildfag eller -emne. Å ta vekk alderspoeng fell inn i eit slikt mønster. Men det er feil å tru at einsarta kohortar utan variasjon i røynsler gjer det lettare å studere for dei yngste. Mogning er i mange fag, frå språk til medisin, frå juss til realfag, ikkje minst i profesjonsfaga, heilt avgjerande.

Danske undersøkingar syner at eit år på folkehøgskule hjelper monaleg på mogninga og gjer studentar tryggare. Å utdanne seg er trass i alt å gjennomgå ein endringsprosess, det krev reorientering på fleire nivå.

At det beste skulle vere å sleppe å tenkje seg om og berre kome i gang med studiet utan vidare, er dårleg tenking og føreset at konformitetspress er av det gode. Og det er å instrumentalisere det akademiske arbeidet. Når vidaregåande ikkje lenger førebur godt for universitetsstudium, er det ikkje rart at hovudmengda av dei som fell frå eller stryk, er studentar som er komne inn rett frå vidaregåande. Dei bør ha rett til å tenkje seg om, utan at dei skal straffast for det.

At framandspråk mistar tilleggspoenga, viser paradokset. Talet på elevar som dermed vel framandspråk, vil gå ned igjen, med færre studentar i framandspråk som resultat. Det vil gå ut over nasjonens evne til å utvikle kultur- og språkkompetanse overfor land vi av økonomiske og kulturelle grunnar treng forstå betre – både dei store eksportlanda (Kina, Tyskland, Frankrike med fleire) og land vi av andre grunnar samarbeider med eller mottek nye landsmenn ifrå. «Broken English», det mest talte språket i Noreg, er ikkje god nok hjelp alle stader.

Feildosering

Kravet om at sjukepleiarar i førstelinetenesta måtte ha eit visst mål av matematisk forståing, var ikkje teke ut or lause lufta. Ein reknar kring 2000 norske dødsfall i året som fylgje av feildosering. Helsepersonell må ofte i ein fart rekne ut frå alder, kjønn og vekt kva som tolest av doseringar av medisin eller i anestesi; å rekne feil kan vere fatalt. Heretter må vel kvar institusjon sørgje for ekstrakurs i matte, utan tilførte løyvingar.

Før tala ein om verdas universitet som éin stor, lærd republikk utan landegrenser, der fri fagleg diskusjon var kjernen i alt. Mange ulike røyster trengst i slike diskusjonar. Det hadde difor vore betre med fakultetsspesifikke opptaksprøver, ut frå visse krav til forståing av feltet studenten vil arbeide på.

Løysinga er ikkje ein fabrikkarta produksjonsmåte der universitetsfolk vert produksjonsutstyr og studentane produkt. Då vert det som har vore drivkrafta, nemleg undringa og oppdagargleda, helst sand i maskineriet.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.