I dagleglivet har vi sjeldan vanskar med å vite kva tid vi er i ro, og kva tid vi er i fart. Det er noko vi sjeldan ofrar ein tanke. Vi kjenner tilstanden og er trygge på kunnskapen vår. I godstolen sit vi i trygg ro, medan vi prøver å halde auge med fartsgrensene på vegane.

Dette er ein illusjon. Vi er i fart heile tida. Om godstolen står midt under ekvator, jagar jordrotasjonen oss rundt med ein fart på 46,5 meter i sekundet, 1660 kilometer i timen. Samtidig jagar jorda vår rundt sola med ein fart på 29,8 meter i sekundet, berre 108 kilometer i timen.

Det går fort, også om vi skulle sitte dørgande stille.

Då Copernicus lanserte sine tankar om universet, der jorda ikkje lenger låg i ro i sentrum av universet, medan alt anna roterte rundt jorda, vart han møtt med tvil og mistru. Om jorda rørte seg, som Copernicus sa, måtte vi vel merke det? Og det gjorde vi altså ikkje.

Galileo Galilei formulerte i 1632 dei generelle lovene om rørsler. I ein tekst som ettertida har gjort klassisk, forklarte han fenomenet med at jorda rørte seg utan at vi merka det: Steng deg inne med ein venn i det største rommet under dekk på eit stort skip, der det også er fluger, sommarfuglar og liknande flygande småkryp. Det er også eit stort kar med vatn med små fiskar i der. Høgt oppe hengjer du eit lite spann som det dryp vatn frå, ned i ein annan vasstank med trong opning, som står rett under det vesle spannet.

Medan skipet ligg i ro, observerer du grundig korleis dei flygande småkrypa rører seg med same fart overalt i rommet. Ein ser at fiskane sym likeglade i alle retningar. Dropane frå det vesle spannet treffer alle opningar i den oppsette vasstanken. Og om du kastar noko til vennen din, treng du ikkje bruke meir kraft i kastet i den eine retninga enn i den andre om avstanden er den same. Og om du hoppar jamsides, som det heiter, hoppar du like langt i alle retningar.

Når du har observert alt dette omhyggeleg og nøye, og sett at slik er det når skipet ligg i ro, får du skipet til å leggje frå kai og setje opp ein jamn fart. Du kjem ikkje til å merke nokon som helst skilnad i det som hender om bord, og du kan ikkje ut frå det du observerer, avgjere om skipet er i fart eller ligg i ro.

Om skipet var i fart eller i ro, ville gjestene i salongen ikkje merke. Farten på dekk og farten i salongen vart ikkje opplevd på same måten. Opplevinga var avhengig av kvar observatøren var. Farten var relativ – relativ til observatørposisjonen og til det som blir observert.

Han som blir farta rundt ekvator i stor fart av jordrotasjonen, har ingenting han kan relatere denne farten til. Det har heller ikkje han som fartar rundt sola saman med jordkula i litt rolegare tempo. Dei er begge i salongen og har det avslappa og fredeleg der.

Dette var det vanskeleg å slå seg til ro med. Nokre tiår etter Galileis tekst fastslo dansken Ole Rømer at lyset hadde ein målbar fart og brukte tid på å ta eg fram. Eit par hundreår seinare påviste den skotske fysikaren James Clerk Maxwell at det fanst eit utal elektromagnetiske bølgjer rundt oss, usynlege for oss, som fartar omkring med same farten som lyset.

Kva var all denne farten, desse fartane, relativt til? Båtfarten er relativ til sjøen, bilfarten til vegen, farten på himmelkroppane til kvarandre. Men lyset? Det måtte finnast eit stoff i universet, mellom alle himmelkroppane, som lyset brøyta seg fram gjennom, som båten i vatnet, eller pila i lufta.

Dette stoffet vart kalla eter. Og vitskapsmenn verda over starta ei jakt på eteren, som lysfarten då var relativ til.

Dei fann han ikkje. Han var der ikkje.

Einstein konkluderte då med at lysfarten ikkje var relativ til noko. Han var ein kosmisk konstant, som han så brukte som hovudmateriale i verdsbiletet sitt.

Ved eit finurleg tankeeksperiment viste han at tida blir relativ når lysfarten er konstant, og i hans klassiske formel e=mc2 er lysfarten c inne i omforminga av masse til energi, grunnlaget for atomfysikken.

I alle biblar, på alle språk, er Guds første ord «Bli lys», «fiat lux». Men det var først Albert Einstein, som sterkt avviste tanken om ein personleg gud, som gjorde lyset, lysstrålen og lysfarten til nøkkelen for å forstå verda.

Som barn tenkte han på kva som ville hende om han vart med ein lysstråle ut i rommet. Den tanken sleppte aldri taket.

Andreas Skartveit