Sakprosa

Vibeke Roggen:

Latinsk grammatikk

Cappelen Damm

Det finst truleg ikkje noko folk i Europa som lever så langt frå latinen som det norske. Alt på slutten av 1800-talet sørgde venstremenn, norskdomsmenn – og ikkje minst diktarar som Kielland og Garborg – for at «klassisk daning» kom i vanry og vart rekna som ein bremsekloss i nasjonsbygginga og eit hinder for det framsteget som stod øvst på alle seriøse saklister. Det er over hundre år sidan gresk fall bort som skulefag, medan latinen hangla seg vidare inn i førre hundreåret takka vere «latinliner» ved enkelte gymnas, der dei stendig færre elevane lærte stendig mindre latin. På 1970-talet vart det slutt på at filologar laut ta førebuande prøve i latin, og ikkje lenge etter fall denne prøven også bort for teologar.

På ein slik bakgrunn er det nærast eit under at det på norsk er kome ut ein heilt ny latinsk grammatikk på 872 tettskrivne sider, skriven av førsteamanuensis Vibeke Roggen. Ho verkar sjølv vera så heime språket at ho kan leika med det, og det gjer ho med ei språkglede som smittar over på lesaren og gjer paragrafane til festlesnad, ikkje berre for dei få latinkyndige, men truleg også for alle som framleis ber med seg minne om latintimane på skulen eller på universitetet, sjølv om dei eigenleg aldri lærte latin. Dei færraste har gjort det her til lands dei siste hundre åra. Sjølv dei som tok «latinsk mellomfag», kom aldri så langt at dei kunne lesa latinsk litteratur i lenestolen eller på senga.

Pedagogisk eros

Det kan derimot Vibeke Roggen. Ho elskar språket og sameinar sin faglege autoritet med ein pedagogisk eros som verkar medrivande på lesaren. Særleg fargerik er gjennomgangen av syntaksen, der diktarane sjølve kjem rikeleg til orde, både på originalspråket og i omsetjingar som til fulle viser at professoren er ein meister både i latinen og i morsmålet. Humoren er ikkje fråverande, og ein ciceronisk ironi krydrar stundom teksten: Etter ein grundig analyse av eit tekstdøme frå gamle Cato er konklusjonen at «syntaksen er ganske ensformig ved sin oppramsing og står også i veien for forståelsen av innholdet».

Sjølve stoffet er langt meir omfattande enn det ein ventar å finna i ein grammatikk. Fyrst får me ei kort språkhistorie: «Fra dialekt i Latium til lærd verdensspråk». Så kjem sjølvsagt det fonetiske, med ein «anbefalt uttale» – som byggjer på «forskningsresultat» og vert kalla «skoleuttale». Han høyrest forferdeleg ut og luktar lik. Roggen vil mildna han ved ein lettare fornorska uttale, slik at me for Cicero kan seia Sisero og ikkje Kikerå. Det er klokt. Men det er italienarane som har nøkkelen til ein levande latinsk uttale, og når dei på YouTube held føredrag på latin, uttalar dei språket som om det var italiensk. Det same gjer me i Den katolske kyrkja. Då har språket ein god klang.

Sjølv om disposisjonen av stoffet fylgjer eit klassisk mønster, gjer Roggen mange originale grep, til dømes i kapittelet om orddanning. Ingen stad har eg sett dette klårare framstilt. Det same gjeld verbalsyntaksen. Grammatikken er i det heile særs ryddig og lett å orientera seg i, og kan sjølvsagt nyttast som oppslagsverk. Eit særs grundig register er til god hjelp her. Kort sagt: Slik gamle Madvig – som var ein stor språkmann – var autoriteten i latinsk grammatikk hjå oss på 1800-talet, fortener Roggen å vera det i vårt hundreår og så lenge det finst interesse for latin.

Sjeldan gåve

Om det framleis skulle finnast ein og annan som seriøst ynskjer å læra latin, lyt dei halda seg langt unna denne grammatikken det fyrste studieåret, for på ein nybyrjar vil han verka skremmande. Å læra latin er å gå inn i ei heilt ny og krevjande språkverd. Difor eigna språket seg så godt til å avgjera kven som var skikka til akademiske studium, for det er ikkje nok å vera evnerik når ein vil læra latin – ein må i tillegg arbeida hardt og disiplinert. Språket ville med andre ord høva svært dårleg til den skulen me no har reformert oss fram til.

Men for språkfolk som vil vita meir om latin utan å ta bryet med å tileigna seg sjølve språket, er denne grammatikken ei sjeldan gåve. Og han er det i endå høgare grad for gamle «latinarar». Sjølv har eg aldri som Asbjørnsen gripe til fiskestonga når livet gjekk meg imot, men frå no av kan eg søkja trøyst og ny kveik i Vibeke Roggens Latinsk grammatikk. Ein kan slå opp kvar ein vil – det er næring på kvar side. Vår førsteamanuensis bør dekorerast rikt for dette verket.

Kjell Arild Pollestad

Kjell Arild Pollestad er forfattar, omsetjar, katolsk pater i unåde og fast skribent i Dag og Tid.