Arkitektur

Kolbjørn Nesje Nybø (forf.) og Torkjell
Djupedal (red.):

Husa våre. Arkitekturarven i Sogn og
Fjordane

Selja forlag

Dette er ei eksemplarisk bok på mange vis. Ved ei snøgg gjennomlesing slår den eine etter den andre kvaliteten imot deg: eit pedagogisk oppsett der om lag 500 hus og bygningar i Sogn og Fjordane blir presenterte med lettlesne tekstar og talande illustrasjonar, der heilskapsbilete er kombinerte med foto av arkitektoniske detaljar.

Dette er gjennomført med profesjonalitet, for bileta er vakre å sjå på, og det er ein fin balanse i plasseringa av bilete og tekst. Tekstane på si side er frie for tunge faguttrykk – noko som dessverre arkitekturbøker kan vera skjemde av. Til å vera ei fagbok på nesten 700 sider har verket òg ein språkbruk eg må rose. Ved gjennomlesing fann eg ikkje ein einaste nynorskfeil.

Det vitnar om stor bokkunst i kombinasjon med solid arkitektonisk fagkunnskap. Så dekkjer redaktøren og forfattaren av verket også desse to områda: Torkjell Djupedal er forleggjar ved Selja forlag, medan Kolbjørn Nesje Nybø er sivilarkitekt og amanuensis ved Arkitektur- og designhøgskolen i Oslo.

Saman tek dei oss med på ei reise frå gamle trehus i indre Sogn til moderne fyrlykter ved kysten av Fjordane. Alle hus med status som freda er sjølvsagt omtala, saman med eit rikt utval bygningar, til dømes skulebygg, rådhus, bustadhus, ja, like til ein freda bensinstasjon. Sogn og Fjordane kan skryte av å ha den einaste norske einskildbygningen på Unescos verdsarvliste, nemleg Urnes stavkyrkje frå 1130. Så at det kjem ut eit storverk om arkitekturen i Sogn og Fjordane, er på ein måte naturleg.

Byggjeskikk

Men boka er òg eksemplarisk på eit djupare plan, og det gjeld programmet for verket. I baksideteksten heiter det at boka «fortel om byggeskikk og arkitektur i Sogn og Fjordane». I det innhaldsrike føreordet utdjupar forfattaren kva han meiner: «I denne boka tek vi ikkje stilling til kva som bør kallast arkitektur og kva som bør kallast byggeskikk. Det meiner vi at lesaren sjølv skal ta stilling til. I engelskspråklege land blir arkitektur kalla ’architecture’ og byggeskikk ’vernacular architecture’.»

Med denne innfallsvinkelen til stoffet bryt forfattaren med det programmet som har vorte bruka av tidlegare arkitekturhistorikarar. Forfattaren viser her til Arkitekturleksikon frå 1999 av Arne Gunnarsjaa. I den boka blir arkitektur knytt til omgrep som «kunst» og «stil»; arkitektur er produkt av kreativiteten til namngjevne arkitektar. Byggjeskikk, derimot, knyter Gunnarsjaa til «et sted eller region, som uttrykk for stedet eller regionen». Men Gunnarsjaa legg til at det i omgrepet «bør rommes nytolkninger av det stedlige preg». Tradisjon er tydelegvis eit vonde.

Når forfattaren i Husa våre heller tyr til den romslegare engelske definisjonen, tyder det difor på to ting. Han går imot den altfor strenge læresetninga som har dominert i arkitekturfaget: Nybygg skal bryte med det gamle gjennom «kreativiteten» til arkitekten.

For det andre viser dei at kreativitet ikkje berre finst hjå arkitektar, men òg hjå handverkarar som fylgjer dei lokale byggjeskikkane. Husa våre blir dermed eit demokratisk prosjekt. «Dei som byggjer tradisjonelle hus, kan vere kreative», strekar forfattaren av boka under, i ei tilvising til ein autoritet i arkitekturen – Christian Norberg-Schulz, kjend for uttrykket «stadens ånd».

Sveitserstil

Og det er verkeleg «ånda i Sogn og Fjordane» som kjem til uttrykk i boka. Det rause, demokratiske grepet er særleg tydeleg i omtalen av sveitserstilen og drakestilen – stilartar som Sogn og Fjordane særleg er kjend for gjennom dei mange kunstnarbustadene og turisthotella i landsdelen.

I denne samanhengen kan vi atter ty til Arne Gunnarsjaa, men då til Arkitekturguide for Norge (2002) – ei bok som er jamførleg med Husa våre. Eg bruka dette verket då eg skreiv ein serie om norsk arkitektur for denne avisa, og reagerte på mangelfull informasjon om tradisjonelle byggverk i boka, for det er tydelegvis bygningar i landet forfattaren heller knytte til folkeleg «byggjeskikk» enn til individuell «arkitektur». Om sveitserstilen heiter det at han ber dette namnet «antagelig fordi den hentet sine grunntrekk fra sveitsisk folkearkitektur». Om eit særeige bygg i Balestrand, St. Olafs kyrkje, heiter det berre at «kirken viser at engelske turister lenge har besøkt stedet».

I Husa våre får vi derimot ei grundig utgreiing om dei mange internasjonale kjeldene til sveitserstilen. Forfattaren vier to heilsider til St. Olafs kyrkje og viser korleis arkitekturen er eit resultat av både nasjonal byggjeskikk og internasjonale retningar som Arts and Crafts-rørsla i England. Og som sagt er den store fortenesta til boka at lokale handverkarar blir lyfte fram, i dette tilfellet sogningen og kyrkjebyggjaren Anders O. Korsvold, saman med lokale meistrar som treskjeraren Eirik Jonson Horpedal og målaren Emma Normann (dotter til målaren Adelsten Normann). Jamvel om kyrkja er anglikansk, er det fabelaktige interiøret i kyrkja altså produkt av den kreative lokale byggjeskikken.

No kan det synast urettvist at eg jamfører det kostelege bokproduktet Husa våre med einmannsverket Arkitekturguide for Norge. Eg vil streka under at Gunnarsjaas bok er høgst tilrådeleg, men ein må samtidig vita at det finst enkelte fordomar knytte til norsk byggjeskikk i verket.

Fordomsfri og allsidig

Det fordomsfrie blikket kjem òg til synes i omtalen av rekonstruksjonen av det såkalla Synneva Eris hus, som gjekk med i den syrgjelege brannen på Gamle Lærdalsøyri i 2014. Forfattaren diskuterer skilnader mellom det opphavlege og det nye huset – til dømes at det nye ikkje er lafta. Her ville nok somme ekspertar ha kjent seg freista til å gje husbyggjaren ein smekk på fingrane – anten fordi nybygget ikkje er autentisk, eller fordi det ikkje er «kreativt» gjennom ein stilbrot. I Husa våre heiter det kort og greitt: «kopien er på sitt vis ekte nok».

Denne opne haldninga går naturlegvis den andre vegen òg. Førde, kjend for etterkrigsbygg og kjøpesenter, får detaljrik og sympatisk handsaming. Gjennom eit rikt materiale, byplanar og historiske foto, og gjennom omtaler av gamle trehus som Volden sorenskrivargard og postmoderne nybygg som Sogn og Fjordane kunstmuseum, får vi eit rikare bilete av fylkeshovudstaden. Eg fester meg særleg ved omtala av eit heller blygt bygg, det brutalistiske busskuret i Vievegen i byen, teikna av Connie Henden og laga i samarbeid med Førde Sementvare. Med sandblåste betongelement er skuret gjort både ornamentalt og vedlikehaldsfritt. I 1995 hadde Førde Sementvare produsert 535 slike leskur, så vi kjenner det att frå andre stader i landet.

Jamvel om redaktørane har sett 1980 som stopp for Husa våre, har dei òg med heilt ferske byggverk som fortener omtale, som Tungestølen turisthytte, opna i år og teikna av arkitektkontoret Snøhetta. Tungestølen ligg oppunder Jostedalsbreen nord for Veitastrond. Dei førre husa der bles ned under orkanen Dagmar i 2011. Dei nye bygningane er utforma slik at dei skal tole ein ny orkan. Dei har difor skrå flater som lagar ein plog mot kastevindane. Prosjektet vart av Snøhetta kalla «Virveltre».

Namnet er godt ikkje berre med tanke på kvervelformene på bygningane, men òg materialet «tre», som jo er den raude tråden gjennom heile boka, frå Urnes stavkyrkje gjennom sveitserstilen til dagens moderne hyttebygg.

Tre er òg byggjematerialet som framleis dominerer i byggverk i andre norske fylke. Dermed skulle konklusjonen vera klar: Vonleg vil fagfolk i andre delar av landet la seg inspirere og skrive bøker om «husa våre».

Ronny Spaans

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis ved Nord universitet og fast skribent
i Dag og Tid.