1800-talet var det store hundreåret for norsk folkestyre. I 1814 kvitta vi oss med eineveldet. Vi fekk ei grunnlov og ei folkevald nasjonalforsamling som kunne halde auge med kongen og regjeringa hans. I 1837 fekk vi formannskapslovene, der kommunale forsamlingar fekk mykje av ansvaret for sine eigne lokalsamfunn. Og i 1884 slo Stortinget fast at det var det som hadde ansvaret for regjeringa, som dei kunne bytte ut om dei så ville. Kongen måtte ta den regjeringa han fekk. Parlamentarismen var innført.

Det kommunale sjølvstyret skapte lokale maktposisjonar, der nye, utrena folk måtte ta på seg eit politisk ansvar. Det vart ei omfattande politisk opplæring for folk og veljarar. Makta kom nær og kunne påverkast. Kommunestyra kom etter kvart til å dyrke fram markerte rikspolitikarar.

Makta var spreidd. Det var også ansvaret.

Kommunale oppgåver: Skule, helse, kyrkje, vegar, skatt og pengar og mykje anna skulle handterast. Nokon måtte ha hand om dei veksande kommunale oppgåvene.

Kommuneadministrasjonane dukka opp, i kjølvatnet av den nye lova. Tilgangen på kompetente folk til slikt arbeid var avgrensa. Det fanst ingen utdanningsveg til kommunale stillingar. Ein måtte ta det som fanst.

I min barndom, heime på Finnøy,var det Gunvald som var kommuneadministrasjonen. Han var bonde og dreiv ein liten, steinete gard på Steinnes med seks kyr. I tillegg fiska han. Han sat i styret for meieriet. I styrereferata derifrå kan vi lese at han av og til ikkje kunne møte fordi han var på brislingfiske. Når brislingen var i fjorden, måtta alt anna leggjast til side. No kom det pengar til bygda og arbeid for bygdekvinnene på hermetikkfabrikken.

Og så var Gunvald den einaste kommunale ­­funksjonæren, he­r­­­adskasserar og for­manns­kaps­sekretær. Kommunekassa var eit pengeskåp heime i huset hans. Han utarbeidde budsjett og førebudde saker for formannsskap og heradsstyre. Han betalte rekningar og førte rekneskap.

I 1953 var eg seksten år gammal. Eg vart då utpeika til skatteoppkrevjar i Vignesgrenda. Av Gunvald fekk eg ei notisbok der alle i grenda var oppførte med sine skattekrav. Så sykla eg om kvelden frå hus til hus med min glade bodskap. Nokre bad om utsetjing. Andre betalte litt. Nokre betalte det dei skulle.

Seint på kvelden var runden gjennomført, og eg kom heim med nokså mykje pengar. Far insisterte på at eg måtte sykle ned til Gunvald med dei. Han ville ikkje ha alle desse pengane i huset om natta.

Det gjorde eg så. Gunvald var i ferd med å leggje seg. Det utsette han, og vi sette oss under lampen i stova og talde pengar.

Summen var korrekt, den summen boka sa at eg skulle ha i veska mi. Det var vi begge glade for.

I ettertid er det rart å sjå tilbake på denne skatteinnkrevjinga mi.

I dag er kommunen den største arbeidsgjevaren på øya, med teknisk etat, sosialetat og skulesjef med stab, og enno er det visst meir.

Siste året er Finnøy fusjonert med Stavanger og dermed underlagd ein diger fellesadministrasjon.

Gunvald er for lenge sidan død, som son hans er det. Sonesonen, som har anna arbeid, held garden i drift.

Og det er snart sytti år sidan Gunvald og eg sat og talde skattepengar under lampelyset ei sein kveldstund etter ein sykkeltur i grenda.

Gunvald, kommunal eineadministrator, heradskasserar, formannskapssekretær, småbonde og fiskar, fekk ei nøkkelrolle i historia då eit gammalt og uorganisert bondesamfunn skulle møte dei utfordringane den nye tida skapte med sine mange endringar.

Og han gjorde det godt.

Andreas Skartveit