JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Frå matfatetKunnskap

Om ein lèt tradisjonane flyte, er det ikkje grenser for kva ein får smake på.

 

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
På hylla: denne dravlen frå Bergensmeieriet er nok ikkje så god lenger – men tradisjonen står seg framleis.

På hylla: denne dravlen frå Bergensmeieriet er nok ikkje så god lenger – men tradisjonen står seg framleis.

Foto: Wikimedia Commons

På hylla: denne dravlen frå Bergensmeieriet er nok ikkje så god lenger – men tradisjonen står seg framleis.

På hylla: denne dravlen frå Bergensmeieriet er nok ikkje så god lenger – men tradisjonen står seg framleis.

Foto: Wikimedia Commons

4178
20240809
4178
20240809

Lat oss nærme oss hausten ved å gjere oss kjende med eit lite stykke norsk kulturhistorie: den kokte mjølkematen.

Mjølk er ei råvare med nærast uendelege spelerom – tenk berre på smør, fløyte, rømme, iskrem, prim, brunost, gamalost, piska krem, blåmuggost og så bortetter – kreativiteten har vore enorm opp gjennom tusenåra. Det er ikkje så rart, for mjølk blir lett skjemd og treng ikkje mange timane i romtemperatur for å verte udrikkeleg. Brorparten av tida vi har nytta mjølk i hushaldet, er det eigaren av mjølkedyret som har hatt ansvaret for å ta vare på mjølkekvaliteten. Foredlinga måtte skje utan tilgang til mekanisk kjøling, og mjølka kom to gonger om dagen, sju dagar i veka.

To foredlingsmetodar var syrning og tørking – det vi no kjenner som surmjølk og kvitost, til dømes. Men i dag skal vi heller kikke inn i tradisjonane våre for kokt mjølkemat – kategorien der brunost og prim er mest kjende, men der utvalet er så mykje større.

«For dei fleste er foredla mjølkeprodukt noko vi kjøper, ikkje lager.»

Dravle og gombe

Tenk berre på mylse, dravle og gombe. Kjenner du skilnaden? Kanskje kjenner du ikkje eingong fellesnemnaren? Det er ikkje så rart, for det som i mange hundre år var minst like fin gjestebodskost som rømmegraut, har nærast gått av bruk i dag.

Fellesnemnaren er, ifylgje norsktradisjonsmat.no, at ein varmar opp heilmjølk og sprenger ho – altså får det proteinrike ostestoffet til å skilje seg frå den sukkerhaldige mysa – med løype eller surmjølk, kokar det heile opp og meir eller mindre inn.

Dersom ein kokar hardt og lenge, vert både ostestoffet og mysa brun. Sukkeret i mysa vert karamellisert, og proteinet i ostestoffet får ein maillard-reaksjon. Både gombe og dravle er brune, og kokte på eit vis som gjev ein smørbar konsistens – desse kan brukast som pålegg.

Men mangfaldet er stort: Her kan settast til alt frå sukker eller sirup til surmjølk, rømme, egg, rosiner, kanel og anna i ulike lokale variantar. Når Tine lagar Ryfylkegome etter oppskrift frå Ryfylke, set dei òg til litt kveitemjøl.

Ja, for dei største skilnadene her er lokale og regionale: Det som heiter dravle éin stad, kan heite gombe i ein annan del av landet.

Mylse er derimot ikkje like lett å spreie på ei skive eller ein vaffel. Her er nemleg ostestoffet og mysa meir skilt. Ostestoffet kan skjerast med kniv eller berre så vidt rørast og gjevast ro til å samle seg att i større klumpar. Mylse et ein i skål med skei. Men ho kan vere ulik i både farge og smak: I Sogn kokar dei ho gjerne på geitemjølk, og sognamylsa skal vere kvit og klar og smakast til med ei kanelstong. Lenger utover i Sogn og Fjordane, derimot, som i mine heimtrakter, Sunnfjord, er mylsa brun og utan kanel. Ja, ho liknar til forveksling på produktet Tine sel på spann – berre at dei sel det under namnet Vossa Dravle.

Igjen, regionale skilnader. Eg skal ikkje seie at nokon tek feil. Dette er – bokstavleg tala – flytande tradisjonar.

Og alt det andre

Og kokemjølkvariantane er langt frå over. Nei, vi har knapt byrja: Kleppmjølk er mjølk kokt med mjølbollar som kan innehalde kardemomme. Retten vert og kalla bollemjølk.

Skilt, eggost eller kokaost er nybresta mjølk med eller utan innrørt egg. Set du til surmjølk og litt salt, får du i staden Telemarks-retten haglette. Et du nysilt, skild mjølk med sukker og kanel, kan du kalle det for breste.

Mange variantar fekk nok aldri noko namn eingong – i det minste ikkje i skriftleg form, langt mindre er dei bevarte i noka kokebok. Det meste har vi nok gløymt. Men truleg står det minst like mykje att å oppdage.

Vårt forhold til mjølk er annleis no enn då desse rettene var i vokabularet og kosthaldet vårt. For dei fleste er foredla mjølkeprodukt noko vi kjøper, ikkje lagar. Å modne kvitost er heller ikkje lett i isolerte leilegheiter.

Men å koke ei kleppsuppe, det kan vi faktisk få til. Om ho ikkje vert heilt som i oppskrifta, er jo det òg heilt slik det skal vere. Mjølka er tilgjevande slik: Ho er gjerne med på å forme ein ny tradisjon, ein du kan kalle berre din og namngje akkurat slik du vil – og sende vidare inn i æva.

Siri Helle

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Lat oss nærme oss hausten ved å gjere oss kjende med eit lite stykke norsk kulturhistorie: den kokte mjølkematen.

Mjølk er ei råvare med nærast uendelege spelerom – tenk berre på smør, fløyte, rømme, iskrem, prim, brunost, gamalost, piska krem, blåmuggost og så bortetter – kreativiteten har vore enorm opp gjennom tusenåra. Det er ikkje så rart, for mjølk blir lett skjemd og treng ikkje mange timane i romtemperatur for å verte udrikkeleg. Brorparten av tida vi har nytta mjølk i hushaldet, er det eigaren av mjølkedyret som har hatt ansvaret for å ta vare på mjølkekvaliteten. Foredlinga måtte skje utan tilgang til mekanisk kjøling, og mjølka kom to gonger om dagen, sju dagar i veka.

To foredlingsmetodar var syrning og tørking – det vi no kjenner som surmjølk og kvitost, til dømes. Men i dag skal vi heller kikke inn i tradisjonane våre for kokt mjølkemat – kategorien der brunost og prim er mest kjende, men der utvalet er så mykje større.

«For dei fleste er foredla mjølkeprodukt noko vi kjøper, ikkje lager.»

Dravle og gombe

Tenk berre på mylse, dravle og gombe. Kjenner du skilnaden? Kanskje kjenner du ikkje eingong fellesnemnaren? Det er ikkje så rart, for det som i mange hundre år var minst like fin gjestebodskost som rømmegraut, har nærast gått av bruk i dag.

Fellesnemnaren er, ifylgje norsktradisjonsmat.no, at ein varmar opp heilmjølk og sprenger ho – altså får det proteinrike ostestoffet til å skilje seg frå den sukkerhaldige mysa – med løype eller surmjølk, kokar det heile opp og meir eller mindre inn.

Dersom ein kokar hardt og lenge, vert både ostestoffet og mysa brun. Sukkeret i mysa vert karamellisert, og proteinet i ostestoffet får ein maillard-reaksjon. Både gombe og dravle er brune, og kokte på eit vis som gjev ein smørbar konsistens – desse kan brukast som pålegg.

Men mangfaldet er stort: Her kan settast til alt frå sukker eller sirup til surmjølk, rømme, egg, rosiner, kanel og anna i ulike lokale variantar. Når Tine lagar Ryfylkegome etter oppskrift frå Ryfylke, set dei òg til litt kveitemjøl.

Ja, for dei største skilnadene her er lokale og regionale: Det som heiter dravle éin stad, kan heite gombe i ein annan del av landet.

Mylse er derimot ikkje like lett å spreie på ei skive eller ein vaffel. Her er nemleg ostestoffet og mysa meir skilt. Ostestoffet kan skjerast med kniv eller berre så vidt rørast og gjevast ro til å samle seg att i større klumpar. Mylse et ein i skål med skei. Men ho kan vere ulik i både farge og smak: I Sogn kokar dei ho gjerne på geitemjølk, og sognamylsa skal vere kvit og klar og smakast til med ei kanelstong. Lenger utover i Sogn og Fjordane, derimot, som i mine heimtrakter, Sunnfjord, er mylsa brun og utan kanel. Ja, ho liknar til forveksling på produktet Tine sel på spann – berre at dei sel det under namnet Vossa Dravle.

Igjen, regionale skilnader. Eg skal ikkje seie at nokon tek feil. Dette er – bokstavleg tala – flytande tradisjonar.

Og alt det andre

Og kokemjølkvariantane er langt frå over. Nei, vi har knapt byrja: Kleppmjølk er mjølk kokt med mjølbollar som kan innehalde kardemomme. Retten vert og kalla bollemjølk.

Skilt, eggost eller kokaost er nybresta mjølk med eller utan innrørt egg. Set du til surmjølk og litt salt, får du i staden Telemarks-retten haglette. Et du nysilt, skild mjølk med sukker og kanel, kan du kalle det for breste.

Mange variantar fekk nok aldri noko namn eingong – i det minste ikkje i skriftleg form, langt mindre er dei bevarte i noka kokebok. Det meste har vi nok gløymt. Men truleg står det minst like mykje att å oppdage.

Vårt forhold til mjølk er annleis no enn då desse rettene var i vokabularet og kosthaldet vårt. For dei fleste er foredla mjølkeprodukt noko vi kjøper, ikkje lagar. Å modne kvitost er heller ikkje lett i isolerte leilegheiter.

Men å koke ei kleppsuppe, det kan vi faktisk få til. Om ho ikkje vert heilt som i oppskrifta, er jo det òg heilt slik det skal vere. Mjølka er tilgjevande slik: Ho er gjerne med på å forme ein ny tradisjon, ein du kan kalle berre din og namngje akkurat slik du vil – og sende vidare inn i æva.

Siri Helle

Fleire artiklar

Tordis Ørjasæter er 97 år gamal og reflekterer rundt det å bli eldre, om litteratur, og dagane som går, og tida som har gått.

Tordis Ørjasæter er 97 år gamal og reflekterer rundt det å bli eldre, om litteratur, og dagane som går, og tida som har gått.

Foto: Mari Parelius Wammer / Cappelen Damm

LitteraturKultur

Å gå på vatnet i ein blå draum

– Alt er så sterkt no som døden er så nær. Og eg drøymer så mykje og så intenst, ei natt drøymde eg at eg gjekk på vatnet!

Hilde Vesaas
Tordis Ørjasæter er 97 år gamal og reflekterer rundt det å bli eldre, om litteratur, og dagane som går, og tida som har gått.

Tordis Ørjasæter er 97 år gamal og reflekterer rundt det å bli eldre, om litteratur, og dagane som går, og tida som har gått.

Foto: Mari Parelius Wammer / Cappelen Damm

LitteraturKultur

Å gå på vatnet i ein blå draum

– Alt er så sterkt no som døden er så nær. Og eg drøymer så mykje og så intenst, ei natt drøymde eg at eg gjekk på vatnet!

Hilde Vesaas
Martin Baldysz debuterte i 2013 og er no ute med roman nummer tre.

Martin Baldysz debuterte i 2013 og er no ute med roman nummer tre.

Foto: Helle Frogner

BokMeldingar
Hilde Vesaas

Tronge sinn ved det vide havet

Martin Baldysz skriv seg inn i eit fortidig ungjentesinn.

Det går mykje kjøt gjennom anlegga til Nortura i desse dagar. Men kva veit dei eigentleg om kvaliteten på det?

Det går mykje kjøt gjennom anlegga til Nortura i desse dagar. Men kva veit dei eigentleg om kvaliteten på det?

Foto: Gorm Kallestad / NTB

Frå matfatetKunnskap
Siri Helle

Slaktetid

Så er det offisielt: Kvalitetssjekken på slakteria er ikkje anna enn eit volummål.

Skodespelarane er plasserte i ein kvit kube.

Skodespelarane er plasserte i ein kvit kube.

Foto: Den Nationale Scene

TeaterMeldingar
Jan H. Landro

Den vanskelege, men nødvendige venskapen

I vårt sted byr på fint samspel i ein rik og lågmælt tekst, som kunne tent på å bli kutta litt.

Kor mykje skal den enkelte forelder ha å seie over barnet? Spørsmålet er til vurdering når barnelova skal oppdaterast.

Kor mykje skal den enkelte forelder ha å seie over barnet? Spørsmålet er til vurdering når barnelova skal oppdaterast.

Foto: Sara Johannessen Meek / NTB

PolitikkSamfunn

Flytterett eller vetorett?

Skal mor eller far kunne ta med seg barna og flytte langt bort etter eit samlivsbrot? Barne- og familiedepartementet vil gjere det vanskelegare for fleire, men møter motstand.

Christiane Jordheim Larsen
Kor mykje skal den enkelte forelder ha å seie over barnet? Spørsmålet er til vurdering når barnelova skal oppdaterast.

Kor mykje skal den enkelte forelder ha å seie over barnet? Spørsmålet er til vurdering når barnelova skal oppdaterast.

Foto: Sara Johannessen Meek / NTB

PolitikkSamfunn

Flytterett eller vetorett?

Skal mor eller far kunne ta med seg barna og flytte langt bort etter eit samlivsbrot? Barne- og familiedepartementet vil gjere det vanskelegare for fleire, men møter motstand.

Christiane Jordheim Larsen

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis